|
4. Ruwxıyatta
ǵ
ı milliylik hám ulıwmainsanıylıq
Hár bir millet, hár bir xalıq óz turmıs tárizin belgilegende, keleshegin ata-
babalardıń tariyxıy tájiriybesine súyenedi. Hesh bir xalıq ózlerine jat bol
ǵ
an
nárseler tiykarında emin-erkin jasay almaydı. «Adamzat birewge qarap ózine ton
pishpeydi» deydi jurtbasımız. Hárbir shańaraktıń óz tártip qa
ǵ
ıydaları
bol
ǵ
anınday, hárbir eldiń ózine tán bol
ǵ
an nızam-qa
ǵ
ıydaları boladı. Olar usı
eldiń tábiyiy geografiyalıq shárayatı, tariyxıy tájiriybesi, milliyligi menen
baylanıslı tárizde qáliplesedi.
62
Mıń jıllar dawamında jer júzinde jasa
ǵ
an xalıqlardıń óz-ara siyasiy,
mádeniy, sotsiallıq baylanısları házirgidey jaqın bol
ǵ
an emes. Ásirler
dawamında jer júzinde túrli mádeniy aymaklar qáliplesken. Evropa xalıqlarınıń
mádeniyatı túslik-shı
ǵ
ıs Aziya xalıqları mádeniyatı, Hindistan yarım aralı hám
o
ǵ
an qońsılas aymaqlarda jaratıl
ǵ
an ulıwma mádeniyat hám basqa bir qatar
aymaqlar mádeniyatı-bunıń hár biri basqalarınan parıq qılatu
ǵ
ın diniy isenim,
filosofiyalıq mektepler, kórkem-óner hám ádebiyat, úrp-ádet hám dástúrlerdiń
ózine tán bir sistemasın payda etken. Adamzattıń bunday biybaha múlkin,
ruwxıy
ǵ
áziynelerin biyparwalıq penen bir-birine aralastırıp jiberiwge bolmaydı.
Hesh qashan bir insan haqıyqatqa jetken emes. Sebebi, Bolmıs haqıyqatı-
sheksiz. Onı ańlaw ushın, birinshiden usı kúnge shekem insaniyat erisken barlıq
tabıslardı ózlestiriw lazım boladı. Biraq pútkil insaniyat jaratqan ilimiy miyrastı
jetik ózlestiriw bir adam ushın
ǵ
ana emes, hátteki úlken ilimiy jámáát ushın da
awırlıq qıladı. Ekinshiden, barlıq insaniyattıń jetisken bilimleri de Bolmıs
haqıyqatı aldında teńizden tamshıday emes.
Ulıwmainsanıy qádiriyatlar hár bir millet ruwxıylı
ǵ
ında ózine tán arnawlı
sistema formasında kórinedi. Sebebi, milliy ruwxıylıq tariyxıy qubılıs, ózbektiń
ruwxıy jetiskenligi, nemis yaki qıtay xalqınıń basınan keshirgen tariyxıy
protsesslerden pútkil parıq etetu
ǵ
ın siyasiy-mádeniy zamanda júz bergen. Hár
bir xalıqtıń ulıwmainsanıy qádiriyatlardı ózine tán formada kórsetiwiniń sırıda
sonda. Túrli milletler ruwxıylı
ǵ
ınıń ózine tánligi ráńbáreń bolıp, olar bir-birin
bayıtıp baradı. Ulıwmainsanıy qádiriyattı bir xalıq jaratpaydı, bul qádiriyatlardı
hár bir xalıq, hár bir el óz tariyxıy tájiriybesi menen áste-aqırın qáliplestirip
baradı hám óz-ara túrlishe qatnaslar protsesinde eller, milletler bir-birin túsinip,
óz-ara ruwxıyatlarında
ǵ
ı ulıwmalıq táreplerin ańlap baradı.
Ulıwma milliy ruwxıyatımızdı tiklew ulıwmainsanıy teńsalmaqlıqtı,
uy
ǵ
ınlıqtı, ádalattı tiklewge urınıw. Eger uy
ǵ
ınlıq buzılsa, adamzat ruwxıylı
ǵ
ıda
tolıq bolmaydı. Sebebi pútkil dúnya xalıqları bir-birin túsinip jasawı lazım.
63
Dushpanlıq kóz-qarasta qaraw emes, mehr adamzattı birlestiredi. Bul ullı
haqıyqattı biziń ata-babalarımız álle qashan-aq ańlap jetken. Biraq ózgeni
túsiniw ushın ózgege mehir kózi menen qaraw ushın, dáslep insan ózligin ańlawı
kerek. Ózligin ańlama
ǵ
an hesh qashan ózgeni túsinbeydi, onı qalıs qabıl
etpeydi. Tiykarınan milliy ruwxıyatımız
ǵ
a búgin ayırıqsha itibar da usı
ózligimizdi ańlap jetiwge bol
ǵ
an kushli ıqtıyaj nátiyjesi bolıp tabıladı. Ruwxıyat
mudamı milliy boladı, sonıń menen birge onda ulıwmainsanıy qádiriyatlar
ǵ
a
qarsı nársede bolmaydı, sebebi hár bir millettiń
ǵ
árezsiz ruwxıy dúnyası ruwxıy
kórinisi bir waqıttıń ózinde ishki áhmiyetine, ózek tamırına kóre, ózge xalıqlar
ruwxıyatı menen ulıwma táreplerge, pútkil adamzattı birlestirip turıwshı
elementlerge iye boladı. Demek milliy millet mánawiyatına milletimizdi ózge
milletlerden ajıratıp turıwshı emes, bálki birlestiriwshi sebep boladı.
Belgili bir formada
ǵ
ı ulıwma insanıy mádeniyat túrli úlke hám aymaqlardıń
ózine tán mádeniyatları kompleksinen ibarat. Qanday millet, qanday xalıq
bolmasın, bári bir onı málim bir insanlar quraydı. İnsanlardıń hár biri óz
kórinisi, óz pikirleri, óz turmıs jolı hár arzıw niyetlerine iye. Biraq barlı
ǵ
ı Alla
jaratqan maqluqtıń biri adam
ǵ
a tiyisli bol
ǵ
anı sebepli olardıń barlı
ǵ
ı ushın bir
bol
ǵ
an málim qádiriyatlar da bar. Bul qádiriyatlar hár bir millet, hár bir insan
ushın ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, olardıń kóre bile biykar etiliwi, tán
alınbaslı
ǵ
ı, pútkil adamzat ushın apatlı bolıwı múmkinligin dúnya tariyxı
tájiriybesinde kóp márte dálillengen. Álbette, bunday qádiriyatlar barlıq
insanlar, bárshe milletler tárepinen birden, ázelden ańlap jetilgen dep bolmaydı.
Ulıwmainsanıy qádiriyatlar hárbir millettiń ruwxıy múlkine aylanıwı ushın
ásirler, bálki mıń jıllar kerek boldı. Hátte búgin de barlıq insanlar, barlıq eller
tolıq ańlap jetken dew qıyın.
Máselen eń tiykar
ǵ
ı ulıwma insanıy qádiriyat - hár bir dúnya
ǵ
a kelgen
insannıń jasaw huqıqın alayıq. Barlıq ilahiy kitaplar insannıń jasaw huqıqın
qor
ǵ
aydı, ózgelerge nahaq azar jetkizbewge insandı nabıt etpewge shaqıradı.
64
Biraq insanlar hár dayım bu
ǵ
an ámel etip atır ma? Bazı birewler kerisinshe usı
kitaplardan ózlerine maqul bolma
ǵ
an ózge insanlardı joq etiw ushın pátiwalar
izleydi, ózlerin «musılman», ózgelerdi «kápir» dep járiyalaydı. İnsanlardıń
isenimi haqqında húkim shı
ǵ
arıw tek Alla
ǵ
a tiyisli Alla hátte óz
pay
ǵ
ambarlarına da ózgeler ústinen húkim shı
ǵ
arıw huqıqın bergen emes.
Allanıń rasuli tek onıń hidayatın bendelerge jetkeriwge juwapker. Ya
ǵ
nıy
pay
ǵ
ambar (xabar) jetkeriwshi. «Húkim shı
ǵ
arıw tek Allanıń ózine tán»,
delingen. Quranı kárimniń «Ańom» súresi 57 ayatında.
Átirapta
ǵ
ı tárbiyatqa zıyan keltirmeslik jáne bir ulıwmainsanıy qádiriyat
bolıp, bul da elege deyin kópshilik insanlar tárepinen ámeldegi iske aylan
ǵ
an
joq. İnsanlar, ádette arzımas háwesleri jolında óz keleshegine ayawsız balta
uradı.
Jáne bir ulıwmainsanıy qádiriyat ádalat tuy
ǵ
ısı bolıp, ózbek xalkınıń
«pıshaqtı áwel ózińe, awırmasa basqa
ǵ
a» degen naqılı bul qádiriyattı kúshli bir
tárizde kórsetedi. İnsan kápirgede, musılman
ǵ
ada, dosqada, dushpan
ǵ
ada ádalat
tiykarında qatnas qılıw tiyisligin ilaxiyat kitaplarında da ashıqtan ashıq bayan
etiledi. Demek ulıwmainsanıy qádiriyatlar menen milliy qádiriyatlar túpten
baylanıslı.
65
Do'stlaringiz bilan baham: | 
