37
Hár bir insandı
iyelep al
ǵ
an ruwxıyat, ápiwayılıqtan quramalıqqa qarap
barıwı, ya
ǵ
nıy joqarı ruwxıylıqtı payda etiwi tiyis. Jasawdıń áhmiyeti joqarı
ruwxıylıq bolıp esaplanadı. Joqarı ruwxıyat ele jórgektegi náresteden talap
etilmesede onı so
ǵ
an tayarlaw, insanıylıq sezimlerdi qáliplestiriw júdá
áhmiyetli másele. Usı sebepli de «náreste ruwxıyatı» degen sóz xalqımız
ortasında joq. «Náreste ádebi» haqqında pikir júrgiziledi. Lekin, ádepli
bolıwdıń ózi joqarı ruwxıyatlı bolıw ushın jetkilikli emes. Al joqarı
mánawiyattı insandı qáliplestiriwde ádep-ikramlıqtıń ornına teń keletu
ǵ
ın
protsess kemirek. Ádep-ikramlı balalar joqarı ruwxıyatlı shaxs bolıw
ǵ
a
umtıladı. Bala shaxsqa aylanıwı ushın ol ózin tereń biliwi «Men»ligin
kórsetiwi kerek. Bul «Men»lik áste-aqırınlıq penen ámelge asadı. Bala ózin
tanıwı, ya
ǵ
nıy insan bolıwı ushın dáslep óz
ana tilin, milleti, milletiniń
dástúrleri, qádiriyatları menen tanısa barıwı, ótmishtegi dóretiwshilik, onıń
tariyxı, ekonomikası, sotsiallıq xızmeti, mádeniy – mánawiy turmıs tárizi menen
óz «men»ligin bayıtıp barıwı, ya
ǵ
nıy bilimge umtılıwı tábiyiy másele.
Hádislerde aytıl
ǵ
anday, «bir adam Alla ilimin (islamdı) tereń úyrenedi, tereń
túsinedi hám onnan marifatlanadir hám Alla jibergen hidayattı ózi úyrenip,
ózgelerge de úyretedi. Ekinshi bir adam ilim úyrenip, adamlar
ǵ
a úyretip,
biraq ózi ámel qılmaydı. Úshinshi bir adam tákabbırlıq qılıp, ózi de
úyrenbeydi, ózgelerge de úyretpeydi. Bulardan birinshisi mómin, ekinshisi
pasıq, úshinshisi kápirdur». Bul keń mazmunlı hádisler tálimge barıp taqaladı.
Demek, ruwxıyat túsinigi tálim menen baylanıslı.
Sol sebepli, tálim, ruwxıyat
túsinikleri bir-birin toltırıwshılar dep aytıw múmkin. Olar dialektikalıq
baylanıslı. «Tálim» sózi jeke hám kóplik mánide qollanıladı. Bul sóz arab
tilinen alın
ǵ
an bolıp, «biliw», «bilim», «tanıw» sıyaqlı mánilerdi bildiredi.
Kóplik mánide maorif, a
ǵ
artıwshı protsesslerin esletedi. «Máruf» sózi joqarı
himmet, jaqsılıq qılıwshı degen mánilerdi ańlatadı. Bul sózdi Evropada
birinshi márte ataqlı nemis filosofı İ.Kanttıń «Márifat ne?» atlı maqalası
38
basılıp shıqqannan soń baslan
ǵ
an. Márifat – insannıń bilim dárejesi hám o
ǵ
an
baylanıslı bol
ǵ
an táreplerin sáwlelendiriwshi túsinik. Márifatlı insan - sózi
isletilse, demek,
ol yaki bul insan bilimli, bilimdan, oqımıslı kóp nárseni
pikirley alatu
ǵ
ın insan, al, «Márifat»sız, degende sol nárselerden xabarsız adam
túsiniledi. Sonlıqtanda babamız Berdaqtıń «Men marifat izler edim» degen sózi
biykar emes.
Ruwxıyatlı insan bilimli insan. Bilim insannıń pazıyletlerin ulı
ǵ
lawshı
ózgesheliklerden biri. Bilim alıw, sawatlı bolıw, túrli tarawda ruwxıy hám
materiallıq jeńis ushın zárúr. Bilimsiz, sawatsız adam qor
ǵ
ansız adam. Sawat
arqalı insan óz sanasın bayıtadı hám bárshe materiallıq hám ruwxıy baylıqlardan
paydalanadı. «Tálimniń maqseti xarakterdi tárbiyalawdan ibarat»
degen edi
anglichan filosofı Gerbert Spenser. Ásirese, bazar qatasıqlarına ótiw dáwirinde
insanlar sawatlı bolmasa, olar turmıs qıyınshılıqlarına shıdam bere almay
qıynaladı.
Bilimli, sawatlı adamlardıń kóbeyiwi jámiyet baylı
ǵ
ıdur. Baxıtlı keleshek
bilim menen jaratıladı.
Ǵ
árezsizliktiń keleshegi bilimli adamlardıń qolında.
Ruwhıyatımızdı joqarılatıw da tálimge baylanıslı. Milliy qádiriyatlardı, onıń
tariyxın, keleshegin ańlaw tálim arqalı ámelge asadı. Bunıń ushın bilim menen
qurallanıw kerek! Jaqsı jasaw, baxıtlı bolıw da bilim arqalı ámelge asadı! İnsan
qanshelli kóp bilse, onıń kúsh-qúdireti sonshelli asa beredi. Bilim arqalı
insan ullı boladı. Dógerek - átiraptı biliw, jámiyet rawajlanıwın túsiniw,
qubılıslar
ǵ
a baha beriw de bilim hám tálim arqalı ámelge asadı. Belgili filosof
F.Bekonnıń
pikirinshe, «Bilim – kúsh, kúsh bolsa bilim». A.Rudakiy aytadı:
«Bilim - bárshe jaman nársege qalqan».
İlim hám bilimli bolıw sheksiz. Ullı filosof P`er Laplastıń pikirinshe,
«Bilgenlerimizdiń shegi bar, bilmegen nárselerimizdiń bolsa shek-shegarası
joq».
İnsan bilim arqalı dúnyanı qanshelli bilip barsa, óz xızmetinde
sonshelli
jaqsı ańlaydı. Ómirdiń ziynetide, mazmunı da insannıń óz bilimi arqalı joqarı
39
qarap umtılıwında. Bilim alıw ushın waqıttı ayamaslıq, waqıttan paydalanıw
lazım. Ulıwma tálim hám bilim arqalı joqarı ruwhıyatlıqtıń shoqqıların
iyeleydi, bárkamal, kámil insan bolıp jetilisedi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
