İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

2-tema Ruwxıyattıń quram bólekleri hám onıń insan kamalatında
ǵ
ı 
áhmiyeti 
Reje: 
1. Ruwxıyat hám mádeniyat, olardıń óz-ara qatnası
2. Ruwxıyat hám din
3. Ruwxıyat hám ádep-ikramlılıq
4. Ruwxıyat hám tálim 
5. Tálimsiz tárbiya, tárbiyasız tálim joq
Tayanısh túsinikler 
Ruwxıyat, mádeniyat, din, iyman, ádep ikramlılıq, ruwxıylıq, mádeniy 
miyras, materiallıq mádeniyat, ruwxıy mádeniyat,
ǵ
alabalıq mádeniyat, islam, 
Allah, isenim, hújdan, diniy isenim, dúnyalıq itiqat, islam ruwxıyatı, 
juwapkershilik, hadallıq, rasgóylik, tálim, bilim, a
ǵ
artıwshılıq, sawatlılıq. 
1.
 
Ruwxıyat hám mádeniyat, olardıń óz-ara qatnası 
Mádeniyat-insan
ǵ
a baylanıslı bol
ǵ
an aqılıy hám fizikalıq háreket, sezim-
keshirmeler hám de jámiyetti ózgerttiriwge qaratıl
ǵ
an xızmetler jıyındısı. 
Mádeniyat insan hám jámiyet rawajlanıwınıń bárshe tarawlarında islep
shı
ǵ
arıl
ǵ
an materiallıq baylıqlar, ruwxıy protsesslerde kózge taslanadı. Bul 
túsinik málim bir dáwirler, jámáátler, urıw, xalıq hám milletler rawajlanıwın, 
insanlardıń materiallıq – ádeplilik tálimin, ruwxıy ómirin, turmıs tárizin 
sıpatlaw ushın paydalanıldı. 
«Mádeniyat» sózi kóp mánili. Bu
ǵ
an sebep, ol sotsiallıq ómirdiń hámme 
tarawlarında kórinip, o
ǵ
an berilgen táriypler de túrlishe. Mısalı: «Mádeniyat – 
bul insanlardıń jámiyetlik-ekonomikalıq, sotsiallıq – siyasiy hám ruwxıy ómiri 
tarawında jaratqan, ózleriniń zárúrligin qandırıw ushın islep shı
ǵ
arıl
ǵ
an 
materiallıq hám ruwxıy baylıqlar sisteması» delinedi. Entsiklopediyalıq 
sózliklerde «mádeniyat – eń ulıwmalıq tárizde insan hám jámiyettiń

---

22 
ózgeriwshilik iskerliginiń bárshe túrleri hám de usı iskerlik nátiyjeleriniń 
toplamı. «Mádeniyat – ulıwma insanıy qubılıs». «Mádeniyat – insannıń al
ǵ
an 
bilimleri hám payda qıl
ǵ
an tájriybelerine tiykarlan
ǵ
an tájiriybeli háreketi, 
basqalarda zawıq oyata al
ǵ
an sotsiallıq qubılıs». «Mádeniyat – insan iskerligi 
menen jaratıl
ǵ
an ruwxıy hám materiallıq baylıqlar, sezim oyatatu
ǵ
ın 
protsess» degen anıqlamalar ushırasadı. 
Bul táriyplerde mádeniyat túsinigi xarakteri hám mazmunı ja
ǵ
ınan hár 
qıylı. Biraq, bularda
ǵ
ı hámme táriyplerde de insan iskerligi esapqa alın
ǵ
an. 
Demek, mádeniyat áwele insanıy qásiyet. Onda insannıń aqılı, háreketi, talantlı
miyneti, individual hám sotsiallıq sanası, ilimiy kórkem, huqıqıy diniy kóz-
qarasları da óz sáwleleniwin tabadı. 
Jámiyetlik óndiristiń eki túri - materiallıq hám ruwxıy óndiris túrlerine 
qaray mádeniyat ta materiallıq hám ruwxıy mádeniyat bolıp ekige bólinedi. 
Materiallıq mádeniyat degende miynet quralların, miynet kónlikpelerin, sonday-
aq óndiris protsesinde jaratıl
ǵ
an hám materiallıq turmıs ushın xızmet etetu
ǵ
ın 
insan tárepinen payda bol
ǵ
an barlıq materiallıq baylıqlardı túsinemiz. 
Materiallıq mádeniyatqa materiallıq baylıqlardıń barlıq jıyıntı
ǵ
ı, olardı óndiriw 
quralları, óndiris protsesinde jaratıl
ǵ
an texnika, texnologiya, texnikalıq qurallar, 
sotsiallıq miynetti shólkemlestiriw forması, qurılıs hám diyxanshılıqtı jol
ǵ
a 
qoyıw hám t.b. kiredi. Sonlıqtan da biz materiallıq mádeniyattı óndiris hám 
texnika mádeniyatı, miynetti shólkemlestiriw mádeniyatı, injenerlik mádeniyatı, 
aspazlıq mádeniyatı hám t.b. dep bir neshe túrlerge bólemiz. 
Mádeniyattıń ekinshi túri - bul ruwxıy mádeniyat bolıp tabıladı. Ruwxıy 
mádeniyatqa insannıń aqılı hám ruwxıy dóretiwshilik iskerligi hám olardıń 
nátiyjeleri kiredi. Ruwxıy mádeniyat ilim, filosofiya, iskusstvo, ádebiyat, 
moral`, din, huqıq, siyasat, bilimlendiriw, a
ǵ
artıwshılıq hám basqalar jıyıntı
ǵ
ı 
túrindegi insannıń sırtqı hám ishki ruwxıylı
ǵ
ı, psixologiyası bolıp tabıladı. 

---

23 
Ruwxıy baylıqlar turmısta alımlar, súwretshiler, kompozitorlar, shayır hám 
jazıwshılar hám xalıq tárepinen jaratıladı. Ruwxıy mádeniyattı jaratıw, 
ózlestiriw hám rawajlandırıw protsesinde jámiyet rawajlanadı, miynet 
ónimdarlı
ǵ
ı artadı, óndiris kúshleri ósedi, adamlardıń ruwxıy kelbeti qáliplesedi, 
ádep-ikramlılı
ǵ
ı, tal
ǵ
am hám parasatı, estetikalıq zawqı, dóretiwshilik kúshi 
hám qábiletleri kóteriledi. Ruwxıy mádeniyat adamlardıń ruwxıy dóretiwshilik 
iskerligi nátiyjeleri, kóz-qaraslar, ideyalar, ilimiy bilimler, diniy kóz-qaraslar, 
iskusstvo tarawları, morallıq hám huqıqıy ólshemlerdi islep shı
ǵ
arıwdan payda 
boladı. 
Ruwxıy qádriyatlar óz-ózinen payda bolmaydı, al rawajlanıwdıń belgili bir 
basqıshında óz-ara qarım-qatnasıqqa kiretu
ǵ
ın adamlar tárepinen jaratıladı. 
Ruwxıy mádeniyat - ruwxıy dóretiwshiliktiń ápiwayı ónimi bolıp qalmastan, 
sonıń menen birge dóretiwshilik iskerlikti ámelge asıratu
ǵ
ın adamlar ortasında
ǵ
ı 
múnásibetti de bildiredi. Sonday-aq, ruwxıy mádeniyat bilimlendiriw hám ilim 
tarawı menen baylanıslı ilimiy iskerlik hám bilim alıw protsesi menen tı
ǵ
ız 
baylanıslı bol
ǵ
an biliw mádeniyatın, ádeplilik hám estetikalıq mádeniyattı óz 
ishine aladı. Nátiyjede ruwxıyat hám mádeniyat óz-ara úzliksiz baylanısta 
insannıń ruwxıy pazıyleti hám iskerliginiń zatlarda materiallasqan formasında, 
insan tárepinen jaratıl
ǵ
an ruwxıy qádiriyatlar formasında (ilim, iskusstvo, huqıq, 
ádeplik qa
ǵ
ıydalarda) orın aladı. 
Mádeniyat ulıwma insanıy qubılıs. Ol hámmege teńdey. Mısalı, ádebiyat, 
iskusstvo, arxitektura dúrdanaları, ilim-texnika jetiskenlikleri, transport hám 
baylanıs quralları hámmege birdey tiyisli. Tap sonday ruwxıy mádeniyat ta hám 
milliy, hám ulıwma insanıy bolıp tabıladı. 
Jámiyet rawajınıń ulıwmalıq qa
ǵ
ıydalarınıń biri onıń toqtawsız ráwishte 
bayıp barıwı hám rawajlanıwınan ibarat. Jámiyet rawajlanıp barıwı menen 
mádeniyat ta sapa ja
ǵ
ınan ózgeredi. Ya
ǵ
nıy jámiyettiń rawajlanıwı mádeniyattıń 

---

24 
ózgeriwin talap etedi, mádeniyattıń jańalanıwı bolsa óz náwbetinde jámiyet 
rawajına sebep boladı. 
Jámiyet rawajınıń hár bir jańa basqıshı aldıń
ǵ
ı jámiyettiń mádeniy 
tabısların zárúriy ráwishte miyras etip aladı, onı qayta isleydi, onnan 
dóretiwshilikte paydalanadı, onı jańa joqarı basqıshqa kóteredi. İnsaniyat 
tárepinen jaratıl
ǵ
an eń jaqsı hám qunlı nárseler, materiallıq hám ruwxıy 
baylıqlar jańa tariyxıy shárayatta ózlestiriledi, qayta islenedi hám 
rawajlandırıladı. Jámiyet, dáwir ózgerislerine say mádeniyat hám ruwxıylıqta da 
ózgerisler, jańalanıwlar boladı, biraq, aldıń
ǵ
ı mádeniyat, tsivilizatsiya joq bolıp 
ketpeydi, al mádeniy miyras sıpatında saqlanıp qaladı. 
Miyras - insaniyattıń hár bir tariyxıy basqıshında jasa
ǵ
an áwladlar 
tárepinen jaratıl
ǵ
an hám keyingisine jetip kelgen materiallıq hám ruwxıy 
baylıqlar jıyındısı. Mádeniy miyras, ya
ǵ
nıy ruwxıy qádiriyatlar da miyras 
sheńberine kiredi, biraq onnan biraz parıq qıladı. Ótmishtegi barlıq mádeniyat 
estelikleri tariyxıy miyras sıpatında saqlanıp qalıwı múmkin, biraq olardıń 
barlı
ǵ
ı da mádeniy qádriyatqa iye bola bermeydi. Mádeniy miyrasta adamlardıń 
keleshektegi rawajına, ruwxıy joqarılawına xızmet etetu
ǵ
ın, o
ǵ
an pozitiv tásir 
kórsetetu
ǵ
ın qádiriyatlıq áhmiyetke iye bol
ǵ
an tárepleri inabatqa alınadı. Mısalı, 
burın
ǵ
ı awqam dáwirinde jazılıp, onıń ideologiyasın, siyasatın úgit-násiyat 
etetu
ǵ
ın kitaplar óz ómirin jasap tawıstı, búgingi kún ushın da, keleshek ushın 
da qádiri, áhmiyeti joq. Durıs, olar tariyxıy miyras, biraq mádeniy miyras, 
ruwxıy qádiriyat emes. 
Demek, mádeniy miyras dep ótmishtegi áwladtan keleshek áwladqa 
miyrasxorlıq tiykarında qaldırılatu
ǵ
ın, zamanda turaqlılı
ǵ
ı sınawınan ótken, 
saylan
ǵ
an, adamzattıń búgingi kúni hám erteńgi rawajlanıwına xızmet etetu
ǵ
ın 
ruwxıy mádeniyat jıyıntı
ǵ
ına ayta alamız. 

---

25 
Mádeniy miyras - hár bir millettiń, xalıqtıń úlken 
ǵ
áziynesi. «Bul 
ǵ
áziyne 
insan
ǵ
a turmısta turaqlılıq ba
ǵ
ıshlaydı, onıń kóz-qarasları tek 
ǵ
ana baylıq 
arttırıw jolında kún kóriwge jol qoymaydı, tragediyalar waqtında aman saqlap 
qaladı hám materiallıq qıyınshılıq kúnleri erkti bekkemleydi»
10
.
Mádeniy miyrastı ózlestiriw insaniyattıń ótmishi, búgini hám keleshegin bir 
pútin halda birlestirip, ádet tárizinde tayar tabıslar
ǵ
a aylanadı. Bar nárseni izlew, 
ashıl
ǵ
an jańalıqtı qayta ashıw kerek bolma
ǵ
anı sıyaqlı, ótmishtegi áwladtan 
qal
ǵ
an isti tákirarlaw shárt emes. Erisilgen tabıslardan kelip shı
ǵ
ıp, jámiyet óz 
maqsetlerin ámelge asırıwdıń eń qısqa jolların tańlaydı. Bunnan tısqarı ruwxıy 
miyras adamlardıń potentsialın o
ǵ
ada keńeytedi, olardıń turmısın aqılıy hám 
emotsiyalıq jaqtan kúsheytedi, bilimniń tawsılmas deregi bolıp xızmet etedi,
olardıń sanasın bayıtadı, jaqsılıqqa qaray jetekleydi. 
Tariyxıy miyrasxorlıq - jámiyet hám onıń mádeniyatınıń gúlleniwiniń 
shárti. Keńes dáwirinde milliy mádeniyatqa durıs múnásibet jasalmadı. 
«Baylar
ǵ
a, ústem klassqa xızmet etken ótmish mádeniyatınıń bizge keregi joq, 
jańa proletar mádeniyatın jaratamız» uranı astında burın
ǵ
ı awqam xalıqlarınıń, 
atap aytqanda ózbek, qaraqalpaq xalıqlarınıń da materiallıq hám ruwxıy 
mádeniyatına qır
ǵ
ın keltirdi, meshitler hám medreseler buzıp taslandı, eski 
shı
ǵ
armalar jandırıldı. Bul siyasat sebepli mádeniy miyras ayaq astı boldı. 
Keńes dúzimi dáwirinde milliy mádeniyattı mensinbew, milliy, diniy 
qádriyatlardı buzıw
ǵ
a qaratıl
ǵ
an siyasat nátiyjesinde mıń jıllar dawamında 
qáliplesken, ata-babalarımız tárepinen jaratıl
ǵ
an hám áwladtan-áwladqa miyras 
bolıp kelgen, óziniń biytákrar, ózine tán shı
ǵ
ısıy kelbetine iye milliy ruwx, 
ruwxıy bárkamallıq bir qansha jemirildi. Milliy-ruwxıy qádiriyatlardıń ayaq astı 
bolıwında, milliy ar-namıstıń, ruwxtıń sóndiriliwinde, totalitar dúzimniń 
sotsiallıq-ideologiyalıq qálbine, mazmunına beyimlestirilgen siyasattıń roli 
úlken boldı. 
10
Karimov İ.A. Ózbekistonning óz istiqlol va taraqqiyot yóli. Toshkent: «Ózbekiston». 1991. 72-b. 

---

26 
Búgingi kúnde ruwxıyattıń bekkemleniwinde mádeniyattıń áhmiyeti joqarı 
bahalanıp o
ǵ
an aralasıw
ǵ
a urınıp atır
ǵ
an
ǵ
alabalıq mádeniyatqa 
múmkinshiliktiń berilmewi tek joqarı mánawiyatlıqtıń belgisi bolıp esaplanadı.
Dúnyada «
ǵ
alabalıq mádeniyat» degen at penen bizge kirip keliwge
umtılıwshılıqtı umıtpawımız kerek. İ.A.Karimov óziniń «Joqarı mánawiyat – 
jeńilmes kúsh» degen miynetinde 
ǵ
alabalıq mádeniyat» degen nıqap astında
ádepsizlikti mádeniyat dep bilip hám, kerisinshe, haqıyqıy ruwxıy
qádiriyatlardı mensinbesten, eskiliktiń sarqıtı dep qaraw menen baylanıslı
ja
ǵ
daylar búgingi progreske insan turmısı, shańaraqtıń muqaddesligi hám 
jaslar tárbiyasına úlken qáwip salmaqta jáne kópshilik pútkil jáhánde misli bále
qadaday tarqalıp baratır
ǵ
an bunday agressiyalar
ǵ
a qarsı gúresiw qanshama 
áhmiyetli ekenligin ańlap barmaqta
11
dep kórsetedi.
Demek mádeniyattı ruwxıyattan ayırıw júdá qáwipli hám adamzat ómirine 
zıyanlı ekenligin bunnan anıq túsiniwge boladı. 
2.