Tema: Baslawish klaslarda ana tilin oqitiw metodikası pániniń predmeti hám waziypaları

Qosiqtiń ózgesheligi. Qosiqti analiz etiw metodikasi.


REJE:
1. Qosıqtı oqıw sabaqlarında tiykarǵı jumıs túri tásirli oqıw
2. Lirikalıq qosıqlardı oqıwǵa tayarlaw

Baslawish klaslarda baǵdarlamaǵa muwapiq ádebiy shiǵarmalar, yertek, timsallar menen birge qosiqlar da kóplep berilgen. Qosiqlardi oqitiw oqiwshilarda estetikaliq sezimler payda yetiwde yeń bir áhmiyetli janr bolip yesaplanadi. Qosiqlar ásirese balalardiń ruwxiy dúnyasin bayitiw menen birge, tábiyat kórinislerin, adamlardiń ómirindegi, isindegi, turmisindaǵi, miynetlerindegi hám taǵi basqa gózzalliqlardi kóriwge, olardaǵi poetikaliq sezgirlikti ósirip bariwǵa jaǵdaylar jasaydi. Qosiqlardi oqitiw arqali tilimizdiń ájayip gózzalliq dúnyasi-na kirip, oniń nátiyjesi menen sheberliginen paydalana biliwge úyrenedi. Oqiwshilarǵa jas waqtinan baslap qosiq penen islese biliw jolin úyretip, olarda oǵan súyispenshilik sezimin tuwdira bilsek, keleshekte olardiń ádebiyatqa, qosiqqa degen qiziǵiwshiliǵin oyata alamiz. Ásirese, qosiqlardiń ústinde jumistiń yeń bir nátiyjeli joli- oni tásirli yetip oqiy aliwda.

Qosiqlardiń belgili bir bólegin oqiwshilardiń yadlap aliwina beriw talapqa juwap beredi. Sebebi, yadlaw arqali biz oqiwshiniń intasin, sezgirligin, yadin rawajlandirip otiramiz. Bul ushin oqiwshiǵa, ásirese 1-2-klass oqiwshilarina yadlaw jollarin, yadlaǵanin yadtan aytip beriw usillarin klasta úyretip bariwimiz kerek.
Baslawish klaslar ushin usinilǵan qosiqlardiń kópshiligi - lirikaliq hám epikaliq bolip keledi. Lirikaliq qosiqlardiń bir qanshasi grajdanliq temaǵa baylanisli bolip, bunda birinshi ret - shayirdiń watan, oniń dúzilisi, ondaǵi hár qiyli tariyxiy waqiyaǵa, adamlarǵa, olardiń súyispenshilik sezimlerine kóz-qarasin bildiretuǵin shiǵarmalar. Bulardi oqiw arqali oqiwshilardiń jeke mineziniń qáliplesiwine tásir yetedi.
Qosiq syujetindegi waqiyalardi, ideyaliq mazmuni menen qurilisin, obrazlardiń jasaliwin, qaharmanlar menen personajlar háreketin balalar menen birgelikte tallap, olardi ruwxiy lázzet aliwǵa, estetikaliq jaqtan zawiqlaniwǵa, turmisti tereńirek biliwge tárbiyalap barilsa joqari nátiyjelerge yerisiledi.
Qosiqtiń maqseti - hámme balalardiń da oqiw menen birge úlkenlerge de járdem beriw islerin qatarma - qatar alip bariwǵa yeristiriw bolip tabiladi. Mektepte baslawish klaslardan baslap pedagogikaniń talabi boyinsha oqiw- baǵdarlamalarinda jeńilden awirǵa, ápiwayidan quramaliǵa qaray ótiw principi basshiliqqa alinadi. Balalarda berilgen tapsirmalardi óz betinshe, yerkin orinlaw kónlikpesi qáliplesedi. Bul jastaǵi balalardi tárbiyalawda muǵallimniń xizmeti oǵada úlken. Muǵallim kórkem shiǵarma tekstleri hám óziniń pedagogikaliq sheberligi menen de balalardi ádep - ikramliqqa, tártip - intizam qaǵiydalarina tárbiyalap otiradi. Misali, balalarǵa arnap jazilǵan mina qosiq qatarlari haqiyqat tárbiya qurali bola aladi.
Azanda yerte turmaǵan,
Beti- qolin juwmaǵan,
Shkaftan alma urlaǵan.
Bul balaniń qandayi.
Oqiwshilar qosiq qatariniń mazmuninan - aq ,,bul balaniń jamani’’ yekenligin ańlaydi. Al, mina qosiq qatarlari oqilǵanda:
Azanda yerte turadi,
Beti- qolin juwadi,
U’sti- basi tap-taza,
Mektepke qádem uradi,
Bul balaniń qandayi?
Balalar ,, bul balaniń jaqsisi’’ dep birden ayiradi. Jaqsi ádet penen jaman ádettiń parqin bile baslaydi. Unamli hám unamsiz háreketlerdi salistirmali túrde ashiwǵa arnalǵan qosiqlar qaraqalpaq balalar shayirlariniń poeziyasinda kóplep tabiladi.
Kishi mektep jasindaǵi balalar ushin jazilǵan kórkem shiǵarmalardiń ideya-tematikasi ráń-báreń bolip, olardi balalarǵa óz waqtinda oqip, mazmunin talqilap, túsinik berip barilsa balalar tárbiyasinda unamli nátiyje beredi. Bul jastaǵi balalarda úlkenlerdiń jumisina, miynetine qiziǵiwshiliq kúshli boladi. Kásip - óner, miynet haqqinda jazilǵan qosiqlar úlken tásir qaldiradi. Ayirim kórkem shiǵarmalardi ózleri tawip oqiwǵa umtilip otiradi.
Kópshilik qosiqlardiń temasi tábiyatqa baylanisli. 1-2-klaslarda balalardiń tájiriybesiniń azliǵina, oqiwǵa kónligiwinińqáliplesiwine baylanisli olarǵa tábiyat haqqindaǵi qosiqlar menen yertekler kóbirek, al jámiyet haqqindaǵi qosiqlar aziraq oqitilatuǵin bolsa, 3-4-klaslarda oqiwshilardiń oqiwǵa kónligiwi bir qansha qálipleskenlikten olarǵa tábiyat haqqindaǵi qosiqlar menen birge jámiyet haqqindaǵi lirikaliq, grajdanliq taqiriptaǵi qosiqlar da oqitiliwi kerek. Usinday kitapqa kirgizilgen qosiqlardiń hár qiyli boliwina baylanisli, oqitiwdiń usili da hár qiyli boliwi tiyis.
Tábiyat haqqindaǵi qosiqlardi qabil yetiw ańsat, sebebi oniń menen balalar jasinan baslap aralasip, ishinde ósken. Ondaǵi aytilatuǵin faktler balalarǵa tanis. Kópshilik jámiyet, grajdanliq taqiriptaǵi qosiqlar olar ushin tanis yemes. Ol tuwrali tek yesitip júrgen. Sonliqtan ol qosiqlardi jaziwdaǵi tiykar bolǵan jaǵdaylarǵa, tariyxiy waqiyalarǵa olardi tayarlaw kerek. Sebebi, oqiwshi shiǵarmaǵa túsinse ǵana oǵan qiziǵadi. Tayarliǵin keltirip shiǵariw ushin muǵallim ol ús-
tinde gúrrińlesiw, kinoǵa bariw, muzey kóriw, diafilm hám t. b. usaǵan ilajlar islew kerek. Bunday tayarliqqa oqiwshilardiń sóz ústindegi isleytuǵin jumisi da kiredi.
Qosiqlardiń barliǵiniń mazmunin balalarǵa túsindirip otiriw shárt yemes. Geybir qosiqlardi, máselen, Abbaz Dabilovtiń «Báhár haqqindaǵi qosiq» degen shiǵarmasin oqiǵanda, bul qosiqtiń ne haqqinda jazilǵanin aytip qoysa jetkilikli. Al Bayniyaz Qayipnazarovtiń «Gúz keldi» qosiǵin ótkende, yendi onnan basqashalaw quriliwi kerek. Sebebi, bunda gúzdiń ǵana belgilerin súwretlegen. Sonliqtan bul ústinde soraw taslap oqiwshilar menen gúrriń ótkeriw menen ótiwge boladi.
Tábiyatqa baylanisli lirikaliq qosiqlardi qadaǵalaw hám sayaxatqa baylanisli ótse nátiyjeli boladi. Máselen, Qarmis Dosanovtiń 3-klasta «Jazdi qalay ótkerdik» degen qosiǵi berilgen. Bul balalardi jaz boyinsha óziniń isi, qadaǵalawi nátiyjesindegi juwmaqlari menen baylanisli ótkerilse, sol klasstaǵi T.Seytjanovtiń «U’lkeni taniń balalar», Qarmis Dosanovtiń «Meniń úlkem» qosiqlarin ótkende úlke taniw muzeylerine, kolxoz, sovxoz, awillar menen qalalarǵa, turistlik seyillerge baylanisli, al 1-klasstaǵi «Yanvar», «Fevral» «Báhár» qosiqlarin ótkende tábiyatqa sayaxat yetiw arqali ótiw kerek.
Qosiq penen jazilǵan yerteklerdiń hám epikaliq qosiqlardiń da mazmunin analiz yetiwge boladi. Bayniyaz Qayipnazarovtiń «Moskvaniń janinda» qosigin ótkende, aldi menen usi qosiqti jaziwǵa tiykar bolǵan jaǵdaylar haqqinda gúrrińlesiw kerek. Máselen: «Moskvaniń janinda» qosiǵin jaziwǵa 1941-jilǵi Watandarliq urista Moskva janindaǵi jawingerlerdiń nemec basqinshilarina qarsi gúresken mártlik isleriniń sebep bolǵanin gúrriń yetip beriw menen jaslardiń patriotliǵin, Watandi súyiwshilik ruxin oyatiw menen birge sabaq alip bariladi. Analiz yetkende oniń mazmuni, oǵan shayirdiń kóz-qarasi, qosiqtiń kompoziciyasi, súwretlew, tiline baylanisli boliw kerek. Avtordiń juwmaǵi obraz juwmaǵi menen alip bariladi.
Qosiqlar jaslardiń jámiyetke, tábiyatqa degen poetikaliq sezgirligin oyatatuǵin kúshli qural. Sonliqtan hár bir qosiqti ótkende sabaqtiń maqseti soniń menen baylanisip barsa, sonda ǵana sabaq maqsetine jetedi. Qosiqti oqitiwdiń aldina balalardi soǵan tayarlaw kerek. Geyde buni qisqa gúrrińnen baslaymiz. Máselen: jaz haqqindaǵi qosiqti oqimaqshi bolsaq, sol jazdiń ne menen sánli, adamzatqa ne ushin paydali yekenligi tuwrali gúrriń jasasa boladi. Onnan soń qosiqti oqip baratirip túsindirip ketiw isine kóńil bólmew kerek. Onday jaǵdayda oqiwshiniń qosiqti pútkilley qabil yetiw múmkinshiligin buzip alamiz. Birinshi ret oqiǵanimizda oqiwshiniń duris sezimin, qabil yete aliw intasin oyatiwimiz kerek. Bul ushin muǵallim tásirli oqiwǵa kóbirek kewil bóliwi kerek. Qosiqti tásirli oqiw-lirikaliq shiǵarmalardiń kórgizbeliligi boladi. Sabaqti túsindirgende kórgizbeli qural qanday áhmiyetke iye bolsa, qosiqti tásirli yetip oqiw da sonday áhmiyetke iye. Sebebi, «Lirikaniń mańizi sonnan ibarat, shayir onda turmistaǵi waqiyalar menen xarakterlerdi pútin súwretlew joli menen yemes, al adam xarakteriniń ayirim jaǵdaylarin, (oniń sheshimlerin, sezimlerin,pikirlerin) súwretlew joli menen sáwlelendiredi». Turmisti lirikaliq motivte súwretlegende geyde avtordiń ózi de qatnasip otiradi. Sonliqtan oni oqiw, oniń mazmunin, ondaǵi lirizmge túsiniw menen ushlasip otiradi. Uzaq jazilǵan qosiqlardi, bastan-ayaq tásirli oqiwǵa bolmaydi. Bunday yetip oqip shiǵiw múmkin yemes. Bul jaǵdayda qosiqlardiń oqiliw usilin kórsetiw menen sheklenip, mazmunin analizlesek jetkilikli. Qosiq oqiwdiń negizgi kórkemliligi- oni jay, ápiwayi, tiyisli dawis tolqini menen oqiwǵa baylanisli bolip keledi. Geypara oqiwshilar qosiqti qatti, irkilmey baqirip oqiydi. Bul qosiqqa turpayi qaraw menen teń. Sonliqtan tábiyiy dawis penen, qosiqtiń ritmine salip oqiwdi názerde tutiw kerek. Qosiqti oqiw- «Lirikaliq qosiqlardi oqiw, uliwma qosiq oqiwǵa qoyilatuǵin talaplardi saqlap oqiwdan tisqari, ásirese, sezimniń haq kewilligi, ońashaliǵi sezim jilliliǵi, zeriktirerli túrde sozilip ketpeytuǵin namashilliǵi menen ayirilip turiwi tiyis», degen pikirdi yeste tutip otiriwimiz kerek.
1. Muǵallim tárepinen oqiwshilar qosiqti qabil yetiwge tayarlanadi. Qosiqtiń mazmunina baylanisli súwretler, plakatlar, diafilm hám t.b. kóriledi. Qisqasha kiris sóz sóylep, oqiwshilardiń diqqati qosiqti tińlawǵa awdariladi.
2. Qosiq tásirli yetip oqiladi hám muǵallim tárepinen
oqiwshilarǵa qalay tásir jasaǵanlari baqlanadi.
3. Yekinshi ret bólimlerge bólinip tásirli yetip oqiladi. Bunda tek oniń mazmunin qabil yetiwge ǵana baǵdarlanbay, al oniń emocionalliq sipatiniń balalarǵa yetken tásiri aniqlaniwi tiyis.
4. Oqiwshilarǵa qosiqti oqiǵandaǵi yetken tásiri, ondaǵi súwretler, obrazlar, oǵan avtordiń kóz-qaraslari sintetikaliq analiz islenedi.
5. Balalar tárepinen qosiqtiń mazmunina, obrazina baylanisli hár qiyli gúrrińlesiw arqali súwretler, illyustraciyalar dóretiw yamasa mazmunina baylanisli yerkin gúrrińlesedi.
6. Tásirli oqiwǵa tayarliq, tásirli oqiw yamasa qosiq oqiwshilar tárepinen yadlanadi, ayirim jaǵdayda muǵallimniń bergen sorawlari boyinsha jumis islenedi, dóretiwshilik jumis isleniwi de múmkin.
7. Qosiqti úyde tásirli oqip úyreniw, yadlaw hám basqa da jumislar islep keliw boyinsha tapsirmalar beriw. Oni qalay hám ne islep keliw jollari muǵallim tárepinen kórsetiledi.