Qabil Maqsetov miynetleri

Qabil Maqsetov miynetleri

Maqsetov Qabil  1929 – jil 16-yanvarda Qońırat rayonında tuwilg’an. Qaraqalpaq folkloristi. Ozbekstanda (1979) ham qaraqalpaqstanda (1973) xizmet korsetgen ilim gayratkeri, filolologiya ilimlerinin doktori ( 1966), professor(1968). Xojeli pedagogikaliq bilim jurtin(1949) ham qaraqalpaq pedagogikaliq instetutin(1953) tamamlap, daslep mektepte oqitiwshi( 1949- 1953), keyin ala usi pedinstetutda qaraqalpaq adebiyati kafedrasinin ulken oqituwshisi, bolim basligi ( 1953-57). Ozbekstan ilimler akademiyasi qaraqalpaqstan filalinin tariyx, til ham adebiyat instetutinin ulken ilimiy xizmetkeri, bolim basligi(1959-62). Ilimiy shigarmalari qaraqalpaq folklorina, qaraqalpaq qaharmanliq eposina bagidhlangan. Onin qaraqalpaq tilindegi " Qaraqalpaq qaharmanliq eposi "Qiriq qiz"(Nokis,1962), " Qaraqalpaq qaharmanliq dastanlarinin poetikasi" ( T. , 1965), " Qaraqalpaq folklori estetikasi" ( nokis, 1971), " Qaraqalpaq eposi, Qurbanbay Tajibaev repertuarindagi dastanlardin korkem ozgesheliklerine baylanisi" ( rus- tilinde,1976) shigarmalari qaraqalpaq folklortaniw iliminin rawajlaniwinda ulken rol oynaydi. " Folklor ham adebiyat" ( Nokis, 1975) maqalalar toplami hazirgi qaraqalpaq adebiyati mashqalalarina bagishlangan. Qabil Maqsetov 1976- jil Berdaq atindagi Qaraqalpaqstan Respublikasi Mamleketlik siyliginin laureati bolgan. Onin' « Qaraqalpaq xalqinin korkem awizeki doretpeleri» ( Nokis, « bilim» 1996) atli kitabi bolip, kitapta qaraqalpaq folklorinin ayyemgi derekleri, qaraqalpaq folklori tuwrali ilimnin payda boliwi ham qaliplesiwi, qaraqalpaq folklorinin klassifikaciyasi, xaliq qosiqlari, aytislar, aytimlar, sheshenlik sozler, jumbaqlar, janlitpashlar, naqil- maqallar, ertekler, apsanalar, rawayatlar, anizlar kuldirgi sozler, tolgawlar dastanlar haqqinda qaraqalpaq folklorinin doretiwshileri ham atqariwshilari, folklordin adebiyat penen baylanisi tuwrali tusinikler beriledi. Xaliq doretiwshiligi shigarmalarinin janrliq qasiyetleri, belgileri boyinsha jikleniwi ilimde folklordin klassifikaciyasi delinedi. Qaraqalpaq folklorinin rawajlaniwi onda awiz adebiyati janrlarinin izertleniwi menen bir qatar jiynalgan klassifikaciya Qabil Maqsetov tarepinen islendi. Ol « Qaraqalpaq folklorin klassifikaciyalawdin tiykargi kriteriyalari barinen de burin ideyaliq ha'm korkemlik olshemleri arqali, asirler boyi, qaliplesken dasturiy formalar arqali kotergen maselelerdin birligi, atqariliw ayriqshaligi menen haqiyqatliqti bayanlawda suwretlew usillari bir- birine saykes keliw arqali tusindiriledi» - dep duris korsetip otken. Folklorshi Qabil Maqsetov usi principlerge suyenip qaraqalpaq folklorin tomendegishe klassifikaciyalaw ulgisin korsetedi. Poeziya ham proza tarawin mayda janrlarga boliwdi ansatlastiriw maqsetinde olardi lirikaliq ham epikaliq janr dep ekige bolip aladi. 1. Lirikaliq janrga: qosiqlar, aytimlar, aytislar, naqil – maqallar, jumbaqlar, janiltpashlar, dep alti janrdi atap korsetedi.

2. Epikaliq janrga: dastanlar, ertekler, tolgawlar, anizlar, rawayatlar, anektodlar, sheshenlik sozler dep segiz janrdi atap korsetedi.

Ilimpaz ayriqsha kirsetilgen janrlardin ishki rurlerge bolinetuginligin aytip tematikasina qaray tomendegishe boledi. Misali: Qosiqlar janrin tematikaliq jaqtan

1. Muxabbat qosiqlari;

2. Dastur qosiqlari;

3. Balalar qosiqlari;

4. Besik jiri;

5. Tuwilgan jer haqqinda qosiqlar;

6. Aqil – nasiyat turindegi qosiqlar;

7. Yumor – satiraliq qosiqlar;

8. Arnaw qosiqlar;

9. Tematikasi boyinsha har turli bolgan qosiqlar; dep bolgen.

Qaraqalpaq folklorinin iri janri bolgan dastanlardi:

1. 
   Qaharmanliq dastanlar
   
2. 
   Ashiqliq dastanlar
   
3. 
   Sotsial turmisti soz etiwshi dastanlar
   
4. 
   Tariyxiy dastanlar
   

Dep tematikasina qaray bolgen.

Aytimlar janrina tur retinde badik, gulapsan, zikir saliw ham yaramazandi kirgizgen. Aytis janrina bolsa, juwap ham shayirlar aytisin kirgizedi.

Bul ulgige tiykarlanip Qabil Maqsetov qaraqalpaq folklor janrlarin tomendegishe boledi.

1. 
   Qosiqlar
   
2. 
   Aytimlar
   
3. 
   Aytislar
   
4. 
   Sheshenlik sozler
   
5. 
   Jumbaqlar
   
6. 
   Jan'iltpashlar
   
7. 
   Naqil – maqallar
   
8. 
   Ertekler
   
9. 
   Apsanalar
   
10. 
    Rawayatlar
    
11. 
    Anizlar
    
12. 
    Kuldirgi angimeler
    
13. 
    Tolgawlar
    
14. 
    Dastanlar
    

Usi siyaqli jiynaqli klassifikaciyani duzgen.

Birinshi mártebe Nókis universitetinic fnlologiya fakul'-

teti ush'sh 1979-jılı «Qaraqalpaq fol'klorı» boyınsha kitap-

tıc Q. Maqsetov, Á. Tájimuratovlar tárepinen dúziliwi, bul

kitaptıc Ózbekstan joqarı oqıw ornı ministrligi tárepinen

sabaqlıq retinde tastıyıqlanıwı qaraqalpaq fol'kloristi-

kası tarawında ilim-izertlew jumıslarınıc payda bolıwı

nátiyjesinde iske astı.

g1983-jılı Q. Maqsetovtıc «Qaraqalpaq jıraw-baqsıları»

kitabı basılıp shıqtı. Buǵan avtordıc 60—70—80-jıllar da-

ўamına jıraw-baqsılar haqqında jazǵam maqalaları kirgen.

Kitapta Soppaslı Sıpıra jıraw, Nurabılla!;jıraw, Bekmurat

.jıraw, Qurbanbay jıraw, Esemurat jıraw, Qıyas jıraw, . Qula-

d?et jıraw, Japaq baqsı, Eshan baqsı, Qarajan baqsı, Ámet

baqsı, Genjebay baqsılardıc dóretiwshilik xızmetleri kór-

setilgen.4 Qitap jóninde bir qansha unamlı pikirler basıldı.

81987-jılı Q. Maqsetovtıc «Qaraqalpaq ádebiyatın'sh tuwıs-

qan xalıqlar odebpyatları menen baylanısı» kitabında qara-

qalpaq fol'klorın jıynaǵan, awdarǵan, bastırǵan orıs ilim-

pazları, jazıwshıları haqqında, A. S. Pushkin erteklerinin

qaraqalpaq fol'klorı menen jaqınlıǵı, qaraqalpaq hám Xo-

rezmnid fol'klorlıq hám ádebiy baylanısı, qaraqalpaq. fo-

l'klorınıc qazaq, tájik, tatar, bashqurt, túrkmen, noǵay fol'k-

lorı menen baylanıs máseleleri de qısqasha sóz etiledi.

1989-jılı' Q. Maqsetovtıc «Qaraqalpaq fol'kloristiqası»

kitabı basıldı. Onda fol'klorımızdıc áyyemgi derekleri,

Orxon-Enisey jazıwları, Beruniy, Mahmud Qashǵariy. miynetin-

degi fol'klor, XVIII—XIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırla-

rın'sh fol'klorǵa qatnası, qaraqalpaq fol'kloristikasınıc

payda bolıw, rawajlanıw jolları, Uáliyxanov, Divaev, Belyaev,

Baskakov, Dáwqaraev, Ayımbetov, Saǵıytov, Japaqovtıc qara-

qalpaq fol'kloristikasına qosqan úlesi sóz etiledi.

#|99,3-jılı Q. Maqsetovt'sh «Dástanlar, jırawlar, baqsılar»

kitabı basıldı. Bul kitapta avtor Qurbanbay jıraw, Esemurat

jıraw, Qıyas jıraw, Ógiz jıraw, Erpolat jıraw, Óteniyaz jı-

raw, olar atqarǵan «Qırq qız», «Qoblan», «Máspatsha», «Alpa-

mıs», «Edige», «Shár'yar» dástanları, bul dástanlardı atqa-

rıwda olard'sh asa sheberligi ataladı. «YUsip-Axmet», «Góruǵ-

lı», «Manas» mısalında qaraqalpaq eposınıq basqa tuwısqan

túrkiy xalıqlar eposı menen tamırlas ekeni kórsetiledi- Hát-

te, «Igor' polki haqqında sez»diq túrkiy xalıqlar dástanla-

rı menen sabaqlas ekeni belgilenedi.

1970-jılı «Ámiwdár'ya» jurnalınıc № 7-sanında Narbay

baqsıdan Q. Maqsetov tárepinen jazıp alınǵan «Dáwletyarbek»

dástanı basıldı. Dástannıc aldında onıc dóregen dáwiri,

milliy versiyaları, ulıwma dástannıc mazmunı hám ideyasın

ashıp beretuǵın maqala bar.

1967-jılı N- Dáwqaraev atındaǵı tariyx, til hám ádebiyat

institutı direktorı Q. Maqsetov respublika basshıları aldına

qaraqalpaq fol'klorınıc 20 tomlıǵın bas'gp shıǵarıw haq-

qında usınıs qoydı. Bul usınıs maqullandı hám joqarǵı

uyımlar tárepinen tastıyıqlandı. «Qaraqalpaqstan» baspası

«Qaraqalpaq fol'klorı»nıc kóp tomlıǵın 1977-jıldan baslap

jobaǵa kirgize basladı. «Qaraqalpaq fol'klorınıc» redkol-

legiyası atınan Q. Maqsetov tárepinen jazılǵan 1-tomǵa «Qi-

rispe» de kóp tomlıqtıc áhmiyetin, onıc basılıwınıc maqse-

tin, mazmunın bayanlaǵzn edik. Sol «Qirispe»nic aqırında m't-

naday sózler bar: «Kep tomlıqtı basıp shıǵarıwdıc tiykar, m

maqseti—kópshilik oqıwshılar - jámiyetshiligin qaraqalpaq

fol'klorınıc tutas, tolıq úlgileri menen tanıstırıw, xalqı-

mızdıc awızeki dóretpelerin mácgilestiriw, olardı ilim-izert-

lew jumısına qosıw, usınıc nátiyjesinde xalıqımızdıc este-

tikalıq talǵamınıc rawajlanıwına úles qosıw bolıp esapla-

nadı.

♦Daraqalpaq fol'klorın baspaǵa puxta tayarlaw máselesi ná-

zerde tutılıp 1981—85-jıllarda ilimiy jumıs retinde Ózbek*

stan Ilimler Akademiyasınıc rásmiy ilim-izertlew jobasına

kirgizildi. Bul jumıstıc ilimiy basshısı qılıp filologiya

ilimlerinic doktorı, professor Q. Maqsetov belgilendi.

1990-jıl'G '«Qaraqalpaq naqıl-maqalları» rus ti-

linde, «Ómnrbek anekdotları» Q. Maqsetov t. b. tárepinen ba-

sıldı 1993-jılı Q. Maqsetov jazıp alǵan «Qırq qız» dásta-

nının Qıyas jıraw variantı hám janıltpashlar óz aldına ki-

tap bolıp shıqtı. Solay etip qaraqalpaq fol'kloristlerinin.

uzaq jıllar dawamına jámáátlik miynetiniq nátiyjesinde

xalqı-mızdın fol'klorının saylandı úlgileri 20 tomda ja-

rıq kórdi. Tekstologiyalıq yamasa ilimiy apparattaǵı geypara

nuqsanlarına qaramastan qaraqalpaq fol'klorınıq bul kóp

tomlıǵı qaraqalpaq fol'kloristleriniq oǵada úlken funda-

mental' jumıslarınan esaplanadı.

1962-jılı birinshi ret qaraqalpaq tilinde qaraqalpaq fo-

l'klorına tikkeley arnalǵan kitaplar basılıp shıǵa basladı-

Buǵan sol jılı «Qaraqalpaqstan» baspasında jarıq kórgen

Q. Maqsetovtıq «Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı «Qırq qız»

kitabın atawǵa boladı. Qitap knrisiw hám juwmaqtan basqa

«Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı, «Qırq qız» dástanınıc

ideyalıq baǵıtı, «Dástannıq kórkemlik ózgeshelikleri haqqın-

da» .«Dástannıq jırshısı tuwralı» degen bólimlerden turadı.

Bul kitap avtordıq 1957-jılı jazılıp pitkerilgen kandidat-

lıq dissertaciyasınıq qısqartılǵan variantı. Bul kitapqa

baspa sózde filologiya ilimleriniq doktorı I. Saǵıytovtıq

unamlı recenziyası basılıp shıqtı.