Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Qaraqalpaq filologiyası hám jurnalistika fakulteti “Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası” Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı páninen

KURS JUMÍSÍ
Kúnxoja dóretiwshiliginde miynet adamları obrazınıń sáwleleniwi

5120100 - Filologiya hám tilerdi oqıtıw

(qaraqalpaq filologiyası) 3- G kurs studenti

Qabıllaǵan: ________________ Orınbaev.T

Orınlaǵan: ________________ Dáwletbaeva. D

Nókis- 2022
Kúnxoja dóretiwshiliginde miynet adamları obrazınıń sáwleleniwi
Jobası:
Kirisiw.................................................................................... 3
I Bap: Kúnxoja Ibrayım ulınıń omiri hám dóretiwshiligi............................................................................6
II Bap Tiykarǵı bólim............................................................ 15
2.1. Kúnxoja dóretiwshiliginde miynet adamları obrazınıń sáwleleniwi ............................................................................. 15
2.2. .Kúnxoja shıgarmalarıda miynet adamları obrazınıń sáwleleniwinde ideyalıq-tematikalıq ozgeshelikleri............. 21
2.3. «Oraqshilar», «Shopanlar», «Kún qayda» shigarmaları............................................................................ 27
III Bap Juwmaqlaw ...............................................................32
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi ........................................ 34

Kirisiw
Búgingi kún oqıtıw processiniń tiykarǵı talaplarınıń biri óz betinshe erkin pikirley alatuǵın bárkamal áwladtı tárbiyalaw bolıp tabıladı. Sebebi óziniń erkin pikiri bar insan ǵana óz watanın, óz ideyaların, ózi ushın muqaddes bolǵan túsiniklerdi qorǵay aladı hám oǵan sadıq bolıp qala aladı. Usı pazıyletlerdi tárbiyalawda tálim processinde, ol ulıwma bilim beretuǵın orta mektep boladı ma, joqarı oqıw ornı boladı ma, oqıtılatuǵın hár bir pán óziniń ayrıqsha ornıń iyeleydi. Sol pánlerdiń ishinde, ásirese, insannıń ruwxıy jetilisiwinde ayrıqsha orın iyeleytuǵın, onıń joqarı ideyalarǵa qaray umtılıwın támiynleytuǵın pánlerdiń biri ádebiyat bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Sh.M.Mirziyoev “Eń baslisi, perzentlerimizdi jasliq waqittan baslap kitapqa mehir qoyiw, erkin pikir kuritiw, qiyin turmis jag`daylarinda tu`wri juwap tabiw konikpelerin payda etiwimiz, buniń ushin tiysli sho`lkemlestiriw jumislarin ámelge asiriwimiz dárkar¹” – degen edi.
Kúnxoja dóretiwshiliginde miynet adamları obrazınıń sáwleleniwide, dáslebinde kórkem obraz hám obrazlılıq sózleri mánileri boyınsha biri birine jaqın hám az da bolsa ózgeshelikke iye túsinikler ekenin anlap alamız. "Kórkem shıǵarma tiliniń emocionallıǵına sebepshi onıń obrazlılıǵı... Obrazlılıq, kórkemlik ádebiy shıǵarmanıń hámme komponentleriniń kórinisi...Kórkem obrazlı til degenimiz tipiklestirilgen til. Kórekm shıǵarmanıń tilinde (avtor hám personajlardıń sózinde) kereksiz elementler alıp taslanıp, eń tipik ózgeshelikler qaldırılǵan boladı". I.Sultannıń túsinik beriwine qaraǵanda, obrazlılıq hám kórkemlik ekewi bir nárse, yáki biri ekinshisine kútá jaqın mániles terminler. Usınday názer menen qaraytuǵın bolsaq, belgili ádebiyachı-teoretik bizge obraz tili degenimiz-kórkem til, kórkem til degenimiz-obrazlı til degendi uqtırǵanday seziledi. Kórkem til hár qanday shıǵarmanıń obrazlılıǵın támiynleydi. Kórkem shıǵarma tiliniń obrazlılıǵına birneshe mısal: Dawıl boldı, úrgin urdı, Qosımnıń qamısın túrdi, Duman bastı aspan jerdi, Puxaraǵa jaz keler me? Berdaqtıń "Jaz keler me?" qosıǵınıń obrazlılıǵı shayır shıǵarmasındaǵı kórkem tildiń sheber qollanılıwında. Metaforalardıń, parallelizmlerdiń, gradaciyalardıń, ritorikalıq sorawlardıń ónimli hám óz ornında isletiliwi kórkem shıǵarma tiliniń tásir etiw kúshin joqarılatadı, oqıwshını da lirikalıq qaharman menen qosılıp tolǵanısqa saladı. Kórkem shıǵarma tiliniń obrazlılıǵına jáne bir mısal: Jaman joldastan tayaq jaqsıdur. Poeziyalıq shiǵarmalarda adam turmısi qarama-qarsi kózqaraslar foninda sawlelenedi biraq bul qarama- qarsilıqlar prozadaǵiday waqiya-hádiyseler átirapinda bolmaydi, bul obrazli súwretlewler sezim-tuyǵılardiń, ishki keshirmelerdiń ayqasiwında ámelge asirıladi. Shayir poeziyalıq shiǵarmada kórkem ideyasin tereń mazmunda aship beriw ushin lirikaliq subyektke súyenedi. Oniń oy-pikirleri, dúnyatanimi, máseleler sheshimindegi iyelegen poziciyasi. obyektiv qaharmanǵa yaki predmetlerge bolgan qatnasi menen qatari esaplanadi. Poeziya kópshilik jaǵdayda sezimlerge quriladi hám prozaliq tilden kúta kóp tárepleri menen ajiralıp turadi. Poeziya qanday da bir belgili bir qálipke túsirilip jaziladi.Shayir óziniń birinshi planǵa shiǵarilǵan ideyasin oy-pikirlerin. tuygiların sol qálipke sheber jaylastira aliwi talap etiledi.Usi normativ qálipte úlken hám salmaqli mazmun jaylastirilıwi kerek boladi.Prozada bolsa basqasha, yaǵniy oniń kórkem bayanlaw erkinligi berilew hám imkaniyatlari kóp.
2. Belgili bir poetikaliq ólshemlerdiń qaǵiydalarina tiykarlanılǵan, prozaliq sóz saplawlardan pútkilley ózgeshe qosiq qurilsi dep atalǵan formaǵa iye bolǵan ádebiy túrdińi bir janri poeziya dep ataladi. Poeziyalıq shiǵarmalarda adam turmısi qarama-qarsi kózqaraslar foninda sawlelenedi biraq bul qarama- qarsilıqlar prozadaǵiday waqiya-hádiyseler átirapinda bolmaydi, bul obrazli súwretlewler sezim-tuyǵılardiń, ishki keshirmelerdiń ayqasiwında ámelge asirıladi. Shayir poeziyalıq shiǵarmada kórkem ideyasin tereń mazmunda aship beriw ushin lirikaliq subyektke súyenedi. Oniń oy-pikirleri, dúnyatanimi, máseleler sheshimindegi iyelegen poziciyasi. obyektiv qaharmanǵa yaki predmetlerge bolgan qatnasi menen qatari esaplanadi. Poeziya kópshilik jaǵdayda sezimlerge quriladi hám prozaliq tilden kúta kóp tárepleri menen ajiralıp turadi. Poeziya qanday da bir belgili bir qálipke túsirilip jaziladi.Shayir óziniń birinshi planǵa shiǵarilǵan ideyasin oy-pikirlerin. tuygiların sol qálipke sheber jaylastira aliwi talap etiledi.Usi normativ qálipte úlken hám salmaqli mazmun jaylastirilıwi kerek boladi.
3. Poeziya qanday da bir belgili bir qálipke túsirilip jaziladi.Shayir óziniń birinshi planǵa shiǵarilǵan ideyasin oy-pikirlerin. tuygiların sol qálipke sheber jaylastira aliwi talap etiledi.Usi normativ qálipte úlken hám salmaqli mazmun jaylastirilıwi kerek boladi. Prozada bolsa basqasha, yaǵniy oniń kórkem bayanlaw erkinligi berilew hám imkaniyatlari kop.Poeziya belgili bir normadaǵı qálipke túsiw arqali oziniń tábiyatinda muzikalılıqti payda etedi. Poeziyalıq shigarmalardi oqiwdiń ózine tán oqiliw texnikasi bar. Qosiqtıń muzikalıliǵin hám oqiliw texnikasina boysinıwdi talap etiwshi poetikaliq elementler haqiyqiy poeziyaliq dóretpeniń qunıń belgileydi. Poeziya ruwxiy dúnyadaǵi keshirmelerdi súwretlewlerge qurilǵanlıqtan onda sezimler jetekshilik etedi. Sezimler arqali oqirman sanali túrde oy-pikir aqil júritedi. Ol ózinen ózge álemdi túsiniwge umıtiladi. Poeziyaliq shiǵarmadaǵi muzikalilıqti hám poetikaliq formani támiyinlewshi elementler tárizinde tiykarinan uyqas, ırǵaq, buwın alliteraciya, anafora hám taǵi basqalarǵa diqqat awdariladi.
4.Ádebiy til-sóylewdiń hám jazıwdiń belgili bir ólshemlerine qaǵıydalarına iye bolǵan, ulıwma xalıqqa, onıń barlıq qatlamlarına ortaq bolǵan xaliqtiń jámiyetlik, ruwhiy, mádeniy turmisina xizmet ete alatuǵın til.Ádebiy til óziniń sáwlelendiriw obiyektine qaray bir neshe túrlerge ajıratılıwi múmkin: ilimiy til, publicistikalıq til, kórkem til. Kórkem til-uliwma ádebiy tildiń bir túri.Ol tek xabarlaw quralı bolıp qalmastan, adamǵa ruwhiy azıq, estetikalıq zawıq baǵıshlaydı.Ol túsiniklerdi, oy- pikirlerdi, hárqiyli maǵliwmatlardı, waqiyalardı ishki sezimlerdi kórkem obraz tiykarında sáwlelendiredi.