O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Ekspremental 
- 
fonetik tahlil metodi 
Fonetik sistemaning ekspremental fonetika sohasi bo`lib, u nutq tovushlarini maxsus texnik 
vositalar, asboblar yordamida o`rganish bilan muhimdir. Ekspremntal fonetika nutq

---

185 
tovushlarini tadqiq qilishda 
ekspremental (yoki instrimental) fonetik metodidan foydalanadi. Ekspremental fonetik 
metod nutq tovushlarini, prosedemik hodisalarini (masalan, intonatsiya, pauza, ritm) o`rganishda 
tovushlarni yozib oluvchi, ularni, mohiyatidan kelib chiqib, tahlil qiluvchi maxsus texnik 
vositalardan, asboblardan foydalanadi. 
Ushbu metod tilning tovush sistemasini tekshirishda bir qator maxsus usullarni, qo`llaydi. 
Mazkur usullar nutq tovushlarini tadqiq qilish maqsadi va vazifasidan, qo`llanadigan, 
foydalaniladigan tahlil vositalarining xarakteridan kelib chiqib, o`z ichida bir nechta turlarga 
bo`linadi. 
Ekspremental – fonetik metod o`z iida somatik, pnevmatik va elektrokustik (yoki 
elektrografik) turlarga bo`linadi. 
1.
Somatik usulning o`ziga xosligi shundaki, u gapirish (so`zlash) fiziologik 
jarayonlarining somatik (jismoniy, tana bilan bog‘liq) ifodasini tekshirish orqali 
fonetik hodisalar haqida ma‘lumot beradi, a‘zolarini suratga olish, nutq 
apparatining rentin tasvirini tushirish, nutq faoliyati davomida nafas olish va 
chiqarish holatini o`lchash kabi jarayonlar somatik usulning fonetik hodisalarni - 
nutq tovushlarini tekshirish yo`llari (priyomlari) sifatida xizmat qiladi. Demak, 
somatik usul, umumiylik sifatida, qayd etilgan yo`llar, xususiyliklar orqali ish olib 
boradi. 
2.
Pnevmatik usullar orqali esa nutq a‘zolarining talaffuz jarayonidagi harakati, havo 
oqimining og‘iz, burun va bo`g‘iz bo`shlig‘idagi harakati natijasida hosil bo`luvchi 
asosiy ovoz, tovush (ton) va shovqinlarning o`zgarishi aniqlanadi. 
3. 
Elektrokustik 
usullar 
esa 
nutqning 
tovush 
xususiyatlarini 
elektr 
tebranishga 
o`zgartirishga 
asoslanadi. 
Demak, 
elektrokustik 
usullar 
nutq 
faoliyatidagi, 
fikr 
almashish 
jarayonidagi 
tovushlarni, 
ularga 
xos 
turlicha 
xususiyatlarni, 
(masalan, 
cho`ziqlik, 
qisqalik, 
Balanu-pastlik, 
ohangdorlik, 
shovqin 
kabilarni) 
elektr 
tebranishlarga 
o`zgartirib, 
o`tkazib 
yoki 
elektr 
tebranishlari 
nuqtai 
nazaridan, 
uning 
me‘yorlari 
asosida 
tahlil 
qiladi 
va 
mazkur 
yondashuvidan 
kelib 
chiqib, 
ular 
asosida 
nutq 
tovushlarini 
«baholaydi», 
tavsiflaydi. 
SHunga 
ko`ra, 
ayni 
usul 
elektrokustik 
usul 
nomi 
bilan yuritiladi. 
Xullas, ekspremental - fonetik yoki instrumental - fonetik metod nutq tovushlarining 
artmsulyatsion va akustik jihatdan aniq, ishonchli va ob‘ektiv ta‘rifini, talqinini beradi.