O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Valentlik tahlil metodi
Til sistemasi muayyan lisoniy birliklardan iborat bo`lib, ushbu birliklar ham sistem tabiatga 
egaligi bilan ajralib turadi. Aniqrog‘i, masalan har bir so`z o`z belgi va xususiyatlarning 
birligidan iborat muayyan element, qirra, tomon, imkoniyatlarga ega o`ziga xos sistemachadir. 
Ma‘lumki, mikrosistem xarakterga ega bo`lgan so`zning til sistemasidagi ahamiyati katta, 
qo`llanish doirasi va imkoniyatlari juda keng bo`lib, u jahon tilshunosligi miqyosida doimo turli 
lingvistik yo`nalishlarning tadqiqot ob‘ekti bo`lib kelgan va shunday bo`lib qoladi. 
Valentlik tahlil metodi ham, asosan, so`z muammosi bilan shug‘ullanadi, so`zning nutq 
faoliyatidagi-nutq birligi sifatidagi semantik-sintaktik, funksional faolligini o`rganadi, tekshiradi, 
uning ichki-mazmun jihati bilan bog‘liq imkoniyatlarini, xususiyatlarini ochib beradi. Aniqrog‘i, 
valentlik tahlil metodi orqali muayyan so`zning o`z ma‘nosi asosida boshqa so`zlar bilan 
sintaktik (semantik-sintaktik) munosabatga kirishuvi, aniqlanadi, ya‘ni so`zning turli ma‘noga 
ega qator so`zlarni o`ziga biriktirish xususiyatlari yoritiladi. Valentlik tahlil metodining 
ob‘ektivligi ilmiy-amaliy mohiyati, zarurligi so`z bilan - so`zning leksik - semantik kuchi, 
mavqei bilan belgilanadi. Demak, so`zning «ruhi», «joni» bo`lgan semantikasi uning boshqa 
so`zlar bilan birikishi ta‘minlaydi, birikma, gap kabi nutq birliklari so`zning fikr ifodalash 
jarayonida boshqa so`zlar bilan birika olish semantik imkoniyatining, valentlik munosabatining 
natijasi sifatida yuzaga keladi. 

---

184 
Murakkab tushuncha ifodalovchi nutq birliklaridan tortib, fikr ifodalovchi nutq birliklarining 
hosil bo`lishi bevosita so`z valentligi bilan bog‘liqdir. 
Valentlik tahlil metodi orqali so`zlarning birikishi-so`zlar orasidagi mantiqiy aloqa dastavval 
ularning semantik imkoniyatiga (substansial xususiyatiga) ko`ra amalga oshish, so`zlarning 
semantik bog‘lanishi asosida esa ular sememalarning (semalarining) semantik munosabati 
mavjudligi aniqlanadi. 
Valentlik tahlil metodi orqali so`zlar orasidagi semantik munosabat bevosita semantik 
munosabatni yuzaga keltirish, ya‘ni semantik sintagmalarni, sintaktik konstruksiyalarni 
(qurilmalarni) hosil qilish ma‘lum bo`ladi. 
Ushbu metod orqali so`zlar orasidagi sintaktik aloqa asosida so`zning valentlik imkoni 
mavjudligi, sintaktik aloqa so`zning valentlik qobiliyati egaligini, valentlik umumiy 
xususiyatining nutkda, so`zlar orasidagi turlicha bog‘lanishlarda - xususiyliklarda namoyon 
bo`lishini ko`rsatadi. 
Valentlik tahlil metodi orqali, masalan, so`z semantik valentligining muayyan ko`rinishi 
bo`lgan fe‘l (yoki ot, sifat va b.) valentliklarni, uning nutkda qaysi so`zlar bilan birika olishini, 
sintaktik munosabatga kirishishini aniqlash mumkin. 
Fe‘l valentligining o`ziga xosligi shundaki, u valentlik semantik imkoniyatiga ko`ra gapning 
ko`rinishini (tuzilishini) belgilaydi, uning qanday so`zlardan tarkib topishini ma‘lum qiladi. 
Masalan, o`qtalmoq fe‘lning semantik imkoniyati - valentlik qobiliyati gapda quyidagi aktantlar 
(ishtirokchilar, qatnashuvchilar) orqali namoyon bo`ladi. Qiyoslang: 
o`qtaldi: 
kim, nimani, kimga, nima sababdan, qayerda va b. 
U 
Miltiqni

SHubhali odamga 
O`qtaldi ------------------- Ehtiyotdan 
Eshik tagida 
To`xtadi: nima, qayerda, kachon, nima sababdan? 
Mashina 
To`xtadi -------- Uyningoldida 
Erta tongda 
Benzin olish uchun 
CHimirdi: kim, nima sababdan, nimani va b.
U asabiylashib qoshini chimirdi 
U 
Chimirdi
asabiylashib 
qoshini 
Xullas, valentlik tahlil metodi nutq faoliyatini, uning muayyan lisoniy birliklaridan, ularning 
o`zaro semantik-sintaktik munosabatga kirishuvidan tarkib topishini, nutqning hosil bo`lishi 
mexanizmni diferensial - semantik metod-komponent tahlil metodi bilan hamkorlikda yoritib 
berishiga ko`ra muhim ahamiyati egadir.