A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

DUKKAKLILAR YOKI K APA LAK G ULLILAR (FABACEAE)
K E N JA OILASI
TUXUMAK (SO PH O R A ) TURK UM I
Turkum tarkibida daraxt, buta va o ‘t o ‘simliklar bor. Ulaming 
barglari murakkab, toq patsimon, gullari sariq rangda b o ‘lib, yig‘ilib 
shingilcha hosil qiladi, mevasi dukkak, shakli bir oz cho‘ziq.
Turkumning juda ko‘p turi bo ‘lib, shulardan uchtasi MDH ga 
introduksiya qilingan. Ulardan eng ko‘p tarqalgani 
yapon tuxumagi
(Sophora japonica L.) 
dir. Uning b o ‘yi 20 m dan ortadi, shox-shabbasi 
yoyiq, sharsimon, nihoyatda manzarali. Po‘stlog‘i katta yoshida bo‘yiga 
yorilgan bo‘ladi va qoramtir tusga kiradi, shoxi va novdalarining 
po‘stlog‘i silliq va to‘q yashil b o iib , yasmiqchalari bor. Barglari navbat 
bilan joylashadi, toq patsimop tuzilgan b o iib , 7-17 ta tuxumsimon 
bargchalardan iborat.
Tuxumak may oyida gullaydi, gullari oq sariq, kapalaksimon b oiib , 
novdasining uchida shingil ro ‘vak hosil qiladi. U nektar chiqarib 
turadigan o ‘simlik. Dukkagi oktabr oyida yetiladi, u daraxtda osilib 
turadi, seret, sirti cho‘tir, pallalarga ajralmaydi, yelimsimon suyuqlik 
bilan to ia , avval yashil b o iib , so ‘ng to ‘q qizil rangga kiradi. U rugi 
qora b o iib , loviyaga o ‘xshab ketadi. U bahorda sepilsa, 10-15 kundan 
so‘ng unib chiqadi. 0 ‘q va yon ildizlari baquvvat b o iib rivojlanadi, 
to ‘nkasidan ko‘karadi. Daraxti tarkibida zaharli modda bor, ammo 
undan hayvonlar zararlanmaydi.
Tuxumakning yog‘ochi o ‘zakli, qattiq. Mevasidan sariq rang bo‘yoq 
olinadi. Bu daraxt Yaponiyada va Xitoyda tabiiy holda o ‘sadi. MDH ga 
bundan 150 yil ilgari keltirilgan. Sovuqdan zararlanadi, shuning uchun u 
Ukrainaning janubiy hududlarida, Qrimda va Kavkazda ekiladi. 
Yorug‘sevar o‘simlik, yer tanlamaydi, sho‘rtob tuproqda ham o ‘save- 
radi, qurg‘oqchilikka chidamli. Tuxumak xushmanzara daraxtlardan biri 
hisoblanadi. Chunki chiroyli gullaydi. Tuproqni yom g‘ir yuvib 
ketishidan saqlash uchun uni to g iarg a ekish muhim ahamiyatga ega. 
Ko'kalamzorlashtirish ishlarida keng qoilash tavsiya etiladi. Toshkent 
shahrini ko‘kalamzorlashtirishda k o ‘plab ekilgan.

---