A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a



Download 29,06 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/240
Sana21.06.2022
Hajmi29,06 Mb.
#687578
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   240
Bog'liq
Dendrologiya-2012

Ushbu 
darslik 
«Markaziy 
Osiyoda 
«In 
situ/On farm sharoitida
agrobioxilma-xillikni saqlash va undan foydalanish (mevali turlar va ularning
yovvoyi ajdodlari)» regional loyihasi moliyaviy yordamida chop etilgan. Loyiha
Qozog‘iston, Q irg ‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston, O'zbekistonda amalga
oshirilmoqda va Birlashgan Millatlar tashkilotining atrof-muhitni muhofazalash
dasturi (UNEP) b o ‘yich a Global Ekologik Fondi (GEF) orqali moliyalashtirilib,
Bioversity Internationalda muvofiqlashtiriladi.
UDK: 630’6 (075) 
BBK 43
ISBN 9 7 8 -9 9 4 3 -1 0 -6 1 9 -2
© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2012.


K IR ISH
Dendrologiya (grekcha dendron - daraxt, logos - fan) botanikaning 
bir qismi b o ‘lib, daraxt va butalam ing sistematikasini, biologik va 
ekologik xususiyatlarini, evolutsiyasini, m orfologik va anatom ik 
tuzilishini, fiziologiyasini, geografik tarqalishi va xalq x o ‘jaligidagi 
ahamiyatini o ‘rganadi. D endrologiyani mustaqil fan sifatida shaklla- 
nishiga o ‘rmonchilik, bog‘dorchilik va k o ‘kalam zorlashtirish sohalarini 
xalq xo ‘jaligidagi ahamiyatining tobora ortib borishi turtki b o ‘ldi.
Dendrologiya fan sifatida b ir tomonda o ‘sim liklarning morfo- 
logiyasi va sistematikasi bilan uzviy b o g ‘langan b o ‘lsa, ikkinchi 
tomondan o ‘ziga yaqin b o ‘lgan fanlar - o'rm onchilik, o ‘rmon 
taksatsiyasi, o ‘rmon seleksiyasi, 
madaniy o ‘rm onlar va o ‘rmon 
m elioratsiyasi kabi maxsus fanlar bilan ham chambarchas b o g iiq d ir.
Uzoq o ‘tmishdayoq insonda daraxt - butalar haqida boshlang‘ich 
bilimlar paydo bo‘ldi. Ilk dendrologiya kitoblarida daraxt - buta 
o'sim liklari to ‘g ‘risida faqat m orfologik va sistem atik m a’lumotlar 
keltirilgan b o iib , o ‘rm onchilar va bog'bonlar daraxt - buta turlarini 
faqatgina morfologik belgilariga k o ‘ra ajrata olganlar. Keyinchalik 
o ‘rmon melioratsiyasi sohasida - ayniqsa, qum lam i m ustahkam lash, 
tog‘lami o ‘rmonlashtirish, tem ir va avtom obil y o ‘llarini him oyalovchi 
o ‘rm onlar barpo etish, eroziyaga uchragan tuproqlam i m ustahkam lash, 
parklar, sayilgohlar, shaharlarda yashil m intaqalar barpo etish ishlari 
koMamini kengayishi dendrologik bilim larni ortishiga olib keldi.
Hozirgi paytda dendrologiyada daraxt - buta o ‘sim liklarining 
geografik tarqalishi, m orfologiyasi, ayniqsa, ichki yoki anatom ik 
tuzilishi, biologik (hayotiy) va ekologik (tashqi muhit bilan munosabati) 
xususiyatlari hamda tur ichidagi shakllarini turli-tum anligini o ‘rganishga 
e ’tibor ortmoqda. Dendrologiya, um um an olganda o ‘rm on biologiyasi 
haqidagi 
ta ’limotni birinchi 
b o ‘limi 
orqali, 
o ‘rm on 
hayotining 
mohiyatini tushunish, uni m aqsadli o ‘zgartirish uchun o ‘rm onni asosiy 
tarkibini hosil qiluvchi daraxt - butalam i bilish hamda ajrata olish kerak.
Daraxt va butalar dendrologiya o'rganuvchi asosiy obyekt sifatida 
xalq xo ‘jaligida muhim aham iyatga egadir. A vvalam bor, ular sanoat va 
xalq x o ‘jaligida keng foydalaniladigan yog‘och m ahsulotlari olishning 
yagona manbaidir.


Y o g ‘och bu kimyo sanoati uchun xomashyodir. Y o g ‘ochni qayta 
ishlash natijasida undan skipidar, sirka kislota, metil va etil spirti, 
selluloza, nitrolaklar va boshqa k o ‘plab moddalar olinadi.
D araxt - butalam ing b a ’zi turlari oziq - ovqat ahamiyatiga ega 
y o n g ‘oqlar, mevalar va uru g‘lar m anbai bo‘lib, ularga grek yong‘og ‘i, 
bodom , xandon pista, sibir kedri, o ‘rmon yong‘og‘i, pekan, iste’molbop 
kashtan kiradi. K o‘pgina tu rlar dorivor o‘simliklar sifatida muhim 
aham iyatga ega, ulam ing barglari, gullari, mevalari, tana p o ‘stlog‘i va 
ildizlari biologik faol m oddalar va vitaminlarga boydir. Bu kabi daraxt - 
buta o ‘sim liklarga eman, to g ‘ jum rut, soxta kashtan, yapon soforasi, 
d o ‘lana, n a ’matak, zirk, chakanda, chilonjiyda, m aym unjon, malina, 
qoraqat, xurmo, marjondaraxt, tut, cherkez, oq qayin, , irg ‘ay, chetan va 
boshqa 
turlar kiradi. 
B a ’zi 
daraxt - butalar xalq xo'jaligida 
foydalaniladigan texnik xom ashyo m anbai bo'lib xizmat qiladi. Ulardan 
p o ‘kak, oshlovchi moddalar, tannidlar, qand moddasi, smola, texnik 
m oy, guttapercha (rezina xom ashyosi) kabi ko‘plab qimmatli birikmalar 
olinadi. Bu kabi o ‘sim liklarga p o ‘kakli eman, oshlovchi totim, 
skum piya, qandli zarang, q a ra g ‘aylar, dukkaklilar, evkommiya, qayin, 
jiy d a kabi turlar kiradi.
Va nihoyat daraxtlam ing chiroyli, baland bo ‘yli, sersoya shox - 
shabbalari qaytarilmas shakldagi barglari, gullari shahardagi parklar, 
alleyalar, bulvarlar, sayilgohlarga o ‘zgacha chiroy beradi, yuqori estetik 
landshaftlam i yuzaga keltiradi. Shaharda o‘suvchi manzarali daraxt - 
butalar havoni gazlardan va changdan tozalab muhim sanitar - gigiyenik 
funksiyalam i bajaradi. K o ‘pgin a daraxt turlari havoga uchuvchi 
m oddalar - fitonsidlami ajratadi, ular o ‘z navbatida havodagi zararli va 
kasallik keltiruvchi bakteriyalarga qiron keltiradi. Bunday k o ‘kalam- 
zorlashtirishda keng q o ila n ila d ig a n daraxt - butalarga soxta kashtan, 
chinor, em an, sofora, terak, sham shod, qrim va eldor qarag‘ayi, tyan- 
shan, kanada va tikanli qoraqarag ‘ay, forzitsiya, bagryannik, bunduk, 
virgin va oddiy archa, biota, sarv, tuyya, majnuntol, katalpa, zamab va 
boshqalar kiradi.
D araxt va butalar o ‘rm on melioratsiyasida ham, ayniqsa, tog‘ 
o ‘rm on va qum sahro m elioratsiyasida muhim ahamiyatga ega. 
D araxtlam i himoyalovchi ihota o ‘rm onlari qishloq x o ‘jaligi ekinlarini 
garm sel issiq shamollardan saqlab, hosildorligini oshiradi. T og‘ 
b a g ‘irlarida terrasalarga ekilgan daraxt turlari kuchli rivojlangan 
gorizontal ildiz tizimlari bilan tuproqni mustahkamlaydi, shu sababli 
to g 1 o ‘rm onlari eroziyani oldini oladi. Ko'chma qum lam i mustah-


kamlashda psammofit o ‘sim liklar - saksovul, cherkez, qandim, 
quyonsuyak, astragal kabi turlam ing ahamiyati kattadir. Turli xil iqlim, 
tuproq sharoitlari uchun shu sharoitlarga mos keluvchi qurg‘oqchilikka, 
sovuqqa chidamli, m ahsuldor va uzoq yashaydigan daraxt - butalar 
assortimentini tanlash ham dendrologiyani asosiy vazifalaridan biridir.
Shunday qilib daraxt - butalam ing xalq x o ‘jaligidagi ahamiyati juda 
ham yuqori va turli- tumandir. Daraxt turlarini qim m atli xususiyatlarini 
to ‘g ‘ri baholash uchun ushbu turning barcha biologik, ekologik va 
fiziologik xususiyatlarini bilish zarur. Dendrologiya fan sifatida daraxt - 
butalami har tomonlama o ‘rganib, ulam i har birini turli sharoitlarda 
qaysi usulda va qanday m aqsadlar uchun yetishtirish kerak degan 
savolga javob topib beradi.
Dendrologiya o ‘rmon x o ‘jaligi, o ‘rmon m elioratsiyasi va manzarali 
bog‘dorchilikning amaliy talablarini bajarish uchun xizm at qiladi.
0 ‘rmon xo'jaligi uchun y o g ‘och m ahsuldorligi yuqori b o ‘lgan 
daraxt turlari, o ‘rmon m elioratsiyasi uchun q u rg ‘oqchilikka, sho‘rxok 
yerlarda o ‘sishga moslashgan, kuchli ildiz tizim iga ega, tuproqqa 
talabchan emas, manzarali b o g ‘dorchilik uchun gazga chidamli, chang 
ushlovchi, shovqinni kamaytiruvchi, uzoq yashovchi, lekin bir paytning 
o ‘zida manzarali xususiyatlarga ega daraxt-buta turlari zarurdir.
Hozirgi paytda m am lakatim iz o ‘rmon x o ‘jalig i sohasi oldida katta 
muammolar o ‘z yechimini kutib turibdi, ular o ‘rm on bilan qoplanganlik 
darajasini oshirish, archa o ‘rmonlari maydonini kengaytirish, mamla­
katimiz dendroflorasini yangi turlar bilan boyitish, Orol dengizi qurigan 
tubining atrof-muhitga zararli ta ’sirini kam aytirish va hokazolardir.
Bu muammolami faqat chuqur dendrologik bilim larga ega, yuqori 
malakadagi mutaxassislami tayyorlash uchun hozirgi zamon fani 
darajasini ifodalovchi darsliklar, o ‘quv q o ‘llanm alari b o ‘lishini taqozo 
etadi. 
Hozirda 
o ‘quv 
jarayonida 
q o ila n ila y o tg a n
dendrologiya 
darsliklari (F. L. Shchepotev, 1949; B. R. G rozdov, 1952, 1960;
P. L. Bogdanov, 1974; A. I. Vanin, 1960) asosan Rossiya, Ukraina va 
Belorussiya davlatlaridagi o ‘rmonchilik oliy o ‘quv yurtlari uchun chop 
etilgan.
Markaziy Osiyo o‘rm onlari, o ‘rmon o ‘sish sharoitlari, dendrologik 
tarkibiga va xo ‘jalik yuritish uslublariga k o ‘ra Rossiya, Ukraina, 
Belorussiya o ‘rmonlaridan tubdan farq qiladi. M am lakatim iz o ‘rmonlari 
asosan himoyalovchi funksiyalarini bajaradi.
1974 - yilda o ‘zbek tilida ilk bor chop etilgan A. U. Usmonovning 
«Dendrologiya» o'quv q o ‘llanmasi oliy o ‘quv yurtlarining biologiya va


qishloq x o ‘jalig i ixtisosligi talabalari uchun tavsiya etilgan. 1980-yilda 
L. V. Y askinaning «Dendrologiya» q o ‘llanmasi chop etilgan. Shu o ‘tgan 
davrda biologiya va o ‘rmonchilik fanlari ko ‘plab yangi va nazariy 
m a’lumotlar bilan boyidi. Shu sababli ham zamon talabiga mos o ‘quv 
q o ‘llanma - ushbu dendrologiya kursi darslik sifatida 0 ‘zbekiston 
qishloq x o ‘jalig i oliy o ‘quv yurtlariga o ‘quv jarayonida foydalanish 
uchun tavsiya etiladi.
D endrologiya fani oldiga m am lakatim iz o ‘rmonlarining tarkibini 
yaxshilash, ulam ing m ahsuldorligini oshirish va yangi chidamli 
o ‘rm onlar barpo etish vazifasi q o ‘yilgan.
Bu fan daraxt-butalam ing tur ichidagi har xil shakllarini o ‘rganish, 
ulam ing ekologik va biologik xususiyatlariga tavsif bergan holda, turli 
iqlim - tuproq sharoitlari uchun lozim b o ‘lgan turlami tavsiya etadi.



Download 29,06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   240




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish