3. DARA XTLAR NIN G VEGETATIV ORGANLARI
M ORFOLOGIYASI VA HAYOTIY FUNKSIYALARI
Novda
D araxtlar tanasi urug‘ unib chiqishi va undan hosil bo ‘lgan
niholning asosiy novdasini o ‘sib rivojlanishi natijasida shakllanadi va
tuproqdagi suvda erigan m ineral moddalami ildiz orqali barglarga,
barglarda fotosintez jarayoni natijasida hosil bo‘lgan organik moddalami
butun o ‘sim lik tanasi bo‘ylab harakatlanishini ta’minlaydi. Novda daraxt
va butalam ing yer ustki shox-shabbasini ushlab turishga yordam beradi.
Niholni o ‘sib rivojlanish jarayoni natijasida unda yosh yonlam a shoxlar
o ‘sib chiqadi va ular ham o ‘z navbatida shoxlay boshlaydi, bunday
beto‘xtov shoxlanish natijasida daraxtning shox-shabbasi hosil b o iad i.
Daraxtlar shox-shabbasi daraxt turi, yoshi va sharoitlariga b og‘liq holda
turlicha: sharsimon, zontiksimon, konussim on, piramidal, kolonnasimon,
m ajnuntolsim on shaklga ega b o ‘ladi. Shox-shabbasining zichligiga ko‘ra
zich (zarang, eman, j o ‘ka, qayrag‘och) va siyrak (gledichiya, shumtol)
bo'ladi.
N ovda uch qismdan iborat b o ‘lib, barg birikkan joy novda b o ‘g ‘imi,
ikkita b o ‘g ‘im oralig‘i, novda b o ‘g ‘imidagi barg va poya orasidagi hosil
bo'ladigan burchak, barg qo‘ltig ‘i deb ataladi. Novdaning eng yuqori
nuqtasida ham da barg qo ‘ltig‘ida kurtaklar joylashadi. Novdadagi barg
bo‘g ‘imlari orasidagi masofa uzun b o ‘lsa, novda cho‘ziq novda, b o ‘g‘im
orasi kalta b o ‘lsa kalta novda deb ataladi. Kalta novdalarda barglar va
ninabarglar zich joylashadi (qarag‘ay, tilog‘och, qoraqarag‘ay) hamda
bir paytda m eva va gullar ham joylashadi (olma, chetan, tog‘terak).
Novda turli daraxtlarda h ar x il q a lin lik d a b o ‘lgan p o ‘stloq bilan
qoplanadi. Po‘stloq oq, kul rang, q o ‘n g ‘ir v a jig a rra n g la rd a b o ‘lib, hatto
bir tup daraxtning asosiy tanasi, k o ‘p y illik v a b ir yillik novdalarining
po ‘stloqlari rangi ham bir-biridan farq lan a d i. U ichki tirik to ‘qim alam i
tashqi noqulay sharoitlar ta ’sirid an h im o y a la y d i. Y osh daraxtlarda
p o ‘stloq odatda silliq bo‘lib, k ey in c h a lik d a ra x t yoshi u lg ‘ayishi bilan
dag'allashib boradi. Daraxtlam ing p o ‘stlo g ‘i m uhim m orfologik belgi
sifatida qaraladi, unga ko‘ra d a ra x t tu rla ri bir-biridan farqlanadi.
Daraxtlar tanasi po‘stlog‘i vaqt o ‘tish i bilan n a fa q a t d a g ‘allashadi, balki
uzunasiga, b a’zan ko‘ndalangiga y o rilad i v a p o ‘stloq yuzasi g ‘adir-
budur holiga keladi (po‘kakli em an). L ek in qoraqayin, to g ‘terak, o ‘rmon
yong‘og‘i p o ‘stloqlari yorilmasdan u zo q saqlanadi. Daraxt tanasini o'sib
y o‘g ‘onlashuvi uning po‘stlog‘ini y o rilish iga sabab b o ‘ladi.
Novdalar shoxlanishiga k o ‘ra dixotom ik, m onopodial, sim podial va
soxta dixotomik tipda bo ‘ladi. 0 ‘sish nuqtasi 2 qism ga b o ‘linib, shox
ayri kabi ikki tomonga barobar ajraladi, bu kabi shoxlanish dixotom ik
shoxlanish deb ataladi. U rug‘li o ‘sim liklarda shoxlar kurtaklardan
rivojlanadi, b a’zi daraxtlarda y o n shoxlar bitta b o ‘g ‘im dan chiqib, doira
shaklida joylashadi (qarag‘ay), b a ’zilarida shoxlar tanani yuqorisiga
k o ‘tarilgani sari o ‘sishi sustlashadi va oxir oqibatda shox-shabba
konussimon shaklga ega boMishi m um kin (oqqarag‘ay, q o raq arag‘ay).
Bu kabi shoxlanuvchi daraxtlam ing kurtagi barg q o ‘ltig ‘ida b o ‘lmay
novda uchida joylashadi va doim o yuqoriga o ‘sadi. Bu m onopodial
shoxlanishdir (tilog‘och, oqqarag ‘ay, qoraqarag‘ay, em an, zarang,
shum). K o‘pgina daraxtlarda n o v d a birinchi yili o ‘sib, so ‘ng uchki
kurtak o ‘sishdan to‘xtaydi. Ikkinchi yili q o ‘ltiq kurtak hosil b o ‘ladi va
uchki kurtakka nisbatan tez o ‘sadi, natijada uni kuchsizlantiradi va har
yili uchki kurtak avj olsada, kuzda quriydi. Oqibatda y o lg ‘iz tana hosil
bo‘lmasdan turli yoshdagi har xil tartibli qing‘ir-qiyshiq shoxlar vujudga
keladi, bu simpodial shoxlanish deyiladi (qayin, arg‘uvon, q ayrag‘och,
tol, tog‘terak).
B a’zan daraxtlardagi bir yillik novdalar vegetatsiya oxirida
yog'ochlashib ulgurmaydi, yashil holatda qishlaydi, lekin sovuq
qishlarda ular zararlanadi. Daraxtning shox-shabbasi asosiy tanadan
o ‘sib rivojlangan yonlama shoxlar va barglar yig'ind isidan iborat
b o ia d i. Har xil gorizontal shoxlanish piramidasimon, konussimon,
tuxumsimon shakldagi shox-shabbani paydo qiladi. 0 ‘rm onda o ‘sgan
daraxtlam ing shox-shabbasi tanasining eng yuqorigi qism ida joylashgan
b o ‘ladi, aksincha o c h iq y e rd a o ‘sgan daraxt tanasi y o ‘g ‘on shox-
shabbasi k o ‘p, past b o ‘y li b o ‘la d i.
D araxtlar tanasi s h o x la r s o n i va zichligiga ko‘ra turlicha qoplangan
b o ‘ladi.
Sershox
d a r a x tla m in g shox-shabbasi qalin, kam shoxli
daraxtlam ik i esa, a k s in c h a siy ra k bo‘ladi, ya’ni bu holat turlarini
y o ru g ‘likka b o 'lg an e h tiy o jid a n k e lib chiqadi. Yorug‘sevar daraxt turlari
shox-shabbasi siyrak, y o ru g ‘lik k a ehtiyoji kam daraxt turlarida b o ‘lsa,
qalin b o ‘ladi.
D araxt novdasi asosan p o ‘stloq, kambiy, yog‘ochlik qismi va
o ‘zakdan iborat. Lub p o ‘stloq q av ati tagida joylashadi. Uning tarkibida
elaksim on naylar, lu b n in g m exanikaviy tolasi, parenxima hujayralari
ayrim daraxtlarda to sh sim o n h u jay ra va smola saqlaydigan y o ‘llar
b o ‘lishi mumkin.
Lub tolalari m ex an ik av iy hujayralar bo‘lib, cho'zinchoq va
nihoyatda
pishiq.
U lam in g
devori
qalinlashib
yog‘ochlashadi.
Y o g ‘ochlana boshlagan qism i p o ‘stloqqa aylanadi, protoplasti nobud
b o ‘ladi va uning o ‘rni havo va su v bilan toMadi. Lub tolalari uzunligi 1
m m , diam etri 0,25 m m ga yaqin. A rg ‘uvon daraxti, tut, terak va tol lub
to lalariga ju d a boy b o ‘ladi, ulardan savat va arqon tayyorlanadi. Lubdagi
parenxim a hujayralar tarkibida kraxm al, yog‘ va glukoza kabi moddalar
uchraydi. Tannid m oddasi, oksalat kislotasining kristallari, selitra, xinin,
toshsim on hujayra, sm ola y o ‘llarida sm ola mavjud b o ‘ladi.
Lubning o ‘zak nurlari parenxim a hujayralaridan tuzilgan bo‘lib,
k o ‘ndalang joylashadi, p o ‘stlo g ‘i yog‘ochlanmaydi, faqat eman va
qoraqayin daraxtlarida p o ‘stlo g ‘i y o g ‘ochlanishi mumkin. Lub orqali
y o g ‘ochlik qism iga organik m oddalar o ‘tadi. Kambiy ikkilamchi hosil
qiluvchi to ‘qima b o ‘lib, uning m eristem a to‘qimasi lub qavatining
tashqarisida joylashadi. K am biyning hujayralari hamma vaqt b o ‘linib
turadi, buning natijasida lub (floem a) va yog‘ochlik qavatlari hosil
b o ‘ladi. K am biy bir qator hujayralardan iborat bo‘lib, bu hujayralar to ‘rt
qirrali prizm a shaklida b o ‘ladi, ko'ndalangiga ular to ‘rt burchaklidir.
H ujayralam ing qobig‘i yum shoq va sellulozadan iborat b o ‘lib, ichki
b o ‘shlig‘i o ‘zakli protoplastga to ‘la b o ‘ladi. Kambiy hujayralari
tangental to ‘siq bilan bo‘linadi, bu b o ‘lingan hujayralar y og ‘ochlik va
lub hujayralariga aylanadi, bunday bo'linish uzluksiz davom etadi.
B o‘linayotgan hujayralaming k o ‘pchiligi yog‘ochlik hujayralariga
aylansa, qolgan qismi lub hujayrasiga aylanadi. Shuning uchun daraxt
tanasining y o g‘ochlik qismi qalin va yo‘g ‘on bo‘ladi. Y og‘ochlik
kam biy qavati ostida joylashadi. Yaproqbargli daraxtlar y og‘ochligida
m exanikaviy elem entlar deb a ta la d ig a n y o g ‘ochlik tanasi (nayi) k o ‘plab
u c h r a y d i.
Y og‘ochli to la la r 0 ,3 -1 ,5 m m uzunlikdagi o ‘tkir uchli
hujayralardan tarkib topadi. H u ja y ra la r devori qalin va y o g ‘ochlangan
b o ‘lib, katta y o sh ida ular ta m o m ila n o b u d bo'ladi, ichki b o ‘sh lig ‘i havo
b ila n to ‘lishi yo b o ‘lm asa, u n d a z a x ira moddalar to ‘planishi m um kin.
N inabargli daraxtlarda y o g ‘o c h lik tolasi, o ‘rnida traxeidlar b o ‘lib,
ulam in g
devori
qalin,
b o ‘sh liq lari
kichikdir,
bu
hoi
ulam ing
m exanikaviy pishiqligini oshirad i. N inabargli daraxtlar y o g ‘ochida
y o g ‘ochlik tolasi bo ‘lm aganligidan u lar yaproqbargli daraxtlam ikiga
nisbatan b o ‘sh b o ia d i. D araxt tan a si k o ‘ndalang kesilganda o ‘zakni
o ‘rab olgan b ir necha h alqalam i k o ‘rish mumkin, bu halqalam i h a r biri
b ir yilda hosil b o ‘ladi va y illik h a lq a deb ataladi. Y illik halqalar
ninabargli daraxtlarda yaxshi k o ‘rin ib turadi, chunki ularda kechki va
ertagi yog‘ochlikning rangi b ir-b irid an farq qiladi. Y aproqbargli
daraxtlarda ham yillik halqalar y a q q o l k o ‘rinadi, chunki erta bahorda
paydo b o ‘ladigan yog‘ochligida n a y la r keng b o ia d i. N aylar halqa
shaklida boMmay yoyiq holda jo y lash ad ig an b a ’zi bir daraxtlarda yillik
halqalar yaxshi sezilmaydi. Bu d arax tlard a kech kuzgi y o g ‘ochlik hosil
qiluvchi naylar hujayrasining devori qalin b o ‘lib, ular zich jo y lashad i va
shu sababli yog‘ochlikning m exanikaviy xossasi yaxshi b o ‘ladi.
0 ‘zakning yupqa devori parenxim a hujayralaridan tuziladi, tananing
markaziy qism ida joylashgan o ‘z ak t o ‘qimasi b o iib , o ‘zak naylarini
hosil qiladi. Tananing k o ‘ndalang kesim ida bu naylar har xil shaklda,
jumladan, emanda va terakda besh burchakli, qandag‘ochda uch
burchakli, shumtolda to ‘rt burchakli b o ‘lib ko‘rinadi. K o ‘pchilik
daraxtlarda o ‘zak hujayrasi uzoq vaqt yashaydi va unda zaxira m oddalar
to‘planadi. Yong‘oq daraxtida o ‘zak hujayralari tez nobud b o ‘ladi va
to ‘siqli bo ‘shliq hosil bo‘ladi. Tana tarkibida turli oziq m oddalar b o ‘lgan
suvli eritmalami bargga, organik m oddalam i bo ‘lsa, bargdan ildiz va
boshqa qismlarga o'tkazadi. N inabargli daraxtlarda oziq m oddalar
eritma shaklida traxeidlar orqali, yopiq u ru g iila rd a y og'och lik naylari
orqali harakatlanadi. 0 ‘simlikda hosil b o ig a n organik m oddalar uning
ildizi, mevasi va boshqa qism lariga lub qavatidan elaksim on naylar
orqali tarqaladi. Yog'ochlikning parenxim a hujayralarida kraxm al va
y o g ia r to‘planadi. Ko‘pchilik ninabargli turlam ing y og‘ochligida sm ola
yo‘llari b o‘lib, ular orqali smola ajraladi va y ig ‘iladi. Bundan tashqari
yog‘ochlikda o ‘zak turlari ham m avjud b o ‘lib, ular parenxim a
hujayralaridan tuzilgan. Turli organik m oddalar ana shu o ‘zak nurlari
orqali radius bo‘ylab harakat qiladi, qishda esa ular turli m oddalam i
zaxira holda saqlash uchun x iz m a t q ilad i. D araxtlar tanasi k o ‘n d a la n g ig a
kesilganda yog‘ochlikning c h e k k a q ism larig a nisbatan m arkaziy qism i
q oram tir rangi tufayli y a q q o l ajralib turadi, y o g ‘ochlikning ushbu
q oram tir qismi yadro deb a ta la d i. E m an , kashtan, yong‘oq, oq a k a tsiy a,
q a y ra g ‘och, terak, qarag‘ay, tilo g ‘och, zarnab daraxt tanalarin ing
yadrosi yaqqol ko‘zga tash la n ad i v a shunin g uchun ushbu daraxt turlari
yadroli daraxtlar deb ataladi.
B a rg
B arg o'sim liklam i q u ru q lik d a yashay boshlaganida sharoitga
m oslashish natijasida hosil b o ‘lg a n organidir. U novdaning b o sh lan g ‘ich
b o ‘rtm alarida rivojlanadi. B a rg b a rg shapalog‘i (plastinkasi), barg bandi,
b a rg novi va yonbargchalardan iborat. Ammo bu qism lam ing ham m asi
b arg d a doim b o ‘lmasligi m u m k in . Lekin barg plastinkasi doim iy
qism lardan biridir.
.
Barg uzoq o ‘smaydi. K o ‘p y il yashovchi barglar ham о sishdan tez
t o ‘xtaydi. Yaproqbargli d arax t turlarida u bir vegetatsiya davrida
y ashasa ninabargli doim y ash il daraxtlarda 2 yildan 10 yilgacha
yashaydi. Q arag‘ayning barg i 2-3 yildan so‘ng, qoraqarag‘aynmg bargi
7-10 yildan so ‘ng to 'kilib k etad i va o ‘midan yangisi o ‘sib chiqadi va
shunday qilib daraxt doim o ninabarg bilan qoplangan holda о ‘sib
rivojlanadi. Ninabargli daraxtlardan faqat tilog‘och har yili kuzda
yaproqbargli daraxtlar singari ninabarglarini to‘kib, bahorgi vegetatsiya
boshid a yangidan ninabarglar bilan qoplanadi. Barglar o ‘simliklar
hayotid a m uhim rol o ‘ynaydi, bir qator funksiyalami bajaradi. Bu
funksiyalarning eng asosiysi fotosintez jarayoni b o ‘lib, ushbu jarayon
y e r sharidagi butun hayotiy jarayo n lam i to‘kis amalga oshishini va
yerdagi hayotni m avjudligini ta ’minlaydi. Fotosintez jarayonida quyosh
nuri ta ’sirida bargdagi yashil xlorofill donalarda noorganik moddalardan
(suv v a karbonat angidrid gazi) organik moddalar hosil bo‘lishi sodir
b o ‘ladi bunda o ‘simlik ildizi orqali suv, barg orqali havodan karbonat
angidridni o ‘zlashtiradi, ular fotosintez jarayonida ishtirok etadi va
n atijad a birlam chi organik m odda - glukoza hosil b o ‘ladi. Ushbu
jara y o n quyidagi formula orqali ifodalanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |