A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

6 C 0 2 + 6 H 2 0 (quyosh energiyasi-xlorofill) -> C6H 1 2 0 6 + 6 0 2
H osil b o ‘lgan glukoza keyinchalik murakkab uglevodlarga - kraxmalga 
aylanadi. Keyingi bosqichlarda o ‘simlikda yanada murakkabroq organik 
m oddalar - oqsillar sintez b o ‘lishi amalga oshadi.

---

uzunlikkacha o ‘sadi. Lianalar asosan tropik o ‘rmonlarda keng tarqalgan, 
bizda to ‘qay o ‘rmonlarida ham lianalar uchraydi. Tok, aktinidiya, 
klematis, pulariya, lomonos, m aym unjon o ‘simliklari lianalar toifasiga 
misol bo'ladi.
Um um an olganda, yuqorida k o ‘rib o ‘tilgan daraxt o ‘sim liklam ing 
tiplari orasida prinsipial farqlar y o ‘qdir, bir turdagi daraxt o ‘sim ligi 
tashqi tuproq-iqlim sharoitlariga b o g ‘liq holda daraxt, past daraxt, yer 
bag'irlab o ‘suvchi shakllarni yuzaga keltirishi mumkin.
Shunday turlar ham borki, qanchalik qulay sharoit b o ‘lishidan q a t‘i 
nazar kichik daraxt yoki kichik buta shaklidan o ‘zgarm aydi, lekin 
b a ’zilari yaxshi sharoitlarda tez o ‘sa boshlaydi va yirik daraxtlar 
ko ‘rinishida yetiladi.
Daraxt o ‘simliklari hayotidagi fasliy o ‘zgarishlar iqlim sharoitlariga 
chambarchas bog‘liq holida kechadi. Bu hodisalami va ulam i o ‘zaro 
munosabatlarini o ‘rganish katta am aliy ahamiyatga egadir, chunki ular 
turli iqlim sharoitlarida, turli davrlarda kechadi. 0 ‘sim liklar hayotida 
sodir b o ‘ladigan fasliy hodisalam i o ‘rganadigan fan fenologiya, y a ’ni 
grekcha phainom al - hodisa, logos - fan degan m a’noni anglatadi.
Daraxt o ‘simliklarining fasliy o ‘zgarishlarini bilm asdan turib, 
ulam ing biologik, ekologik va boshqa xususiyatlarini bilish m um kin 
emas. Fasliy o ‘zgarishlami o ‘rganish m aqsadida daraxt-butalam ing turli 
fasllarda rivojlanish etaplari ustidan kuzatishlar o ‘tkaziladi. 
Bu 
kuzatishlar daraxt o ‘simliklari hayotidagi asosiy o ‘zgarish davrlari, 
ulami boshlanishi, jadal o ‘tishi va tugallanishi m uddatlari haqidagi 
m a’lumotlar olish imkonini beradi. Bu o ‘zgarishlar bir turda turli 
sharoitlarda turlicha muddatlarda o ‘tadi, k o ‘pgina mevali daraxtlar vodiy 
sharoitlarida mart oxiri-aprel boshlarida gullasa, tog ‘larda bu jarayo n 
aprel oxiri-may boshlarida kuzatiladi.
Fasliy o ‘zgarishlaming qonuniyatlarini bilish daraxt-buta o ‘sim- 
liklarini qanday iqlim sharoitlarida ekish, arealini kengaytirish va 
ulardan to ‘g ‘ri foydalanish im koniyatlarini aniqlashga yordam beradi. 
Ayniqsa, xalq x o ‘jaligi uchun qim m atli bo ‘lgan m uhim daraxt-buta 
o'sim liklarini hududlashtirishda bu kuzatishlar katta rol o ‘ynaydi.
Daraxt va buta o ‘simliklarining fasliy o ‘zgarishlari asosan B otanika 
bog‘i, dendroparklar va o ‘sim likshunoslik b o ‘yicha tajriba stansiya- 
larida kuzatiladi, ular asosan nafaqat m ahalliy turlar, balki introduksiya 
qilingan turlarda ham bu o ‘zgarishlam i o ‘rganishda quyidagi m uhim
masalalar hal etiladi: daraxt va buta turlarining urug‘lari va k o ‘chatlari 
qaysi geografik mintaqada qanday m uddatlarda sepilishi va ekilishi,

---

(sariq 
akatsiya), 
ikki 
q a y ta qirqilgan 
murakkab-patsn. 
(gledichiya) panjasim on qirqilgan m urakkab barg (soxtak 
k o ‘rinishida b o ia d i. B arg 
plastinkasining shakli ham turlic 
T o g ‘terakda 
barg 
plastinkasini 
b o ‘yi 
eniga 
teng, 
tog ‘olci 
ellipssimon, 
uch 
chang chili 
tolda 
c h o ‘ziq shaklda, 
qarag‘a> 
ninasim on, qayin va balzam li terakda tuxumsimon, qayrag‘och, kulrant 
tolda teskari tuxum sim on, savat tolda lansetsimon, qizil tolda teskari 
lansetsim on b o ia d i. B a rg la r shakli bir turkumga mansub turlarda ham 
turlicha b o iis h i kuzatiladi. M asalan, zarang turkumiga mansub turlar 
dala zarangi, tatar zarangi, o ‘tkir bargli zarang, shumtolbargli va 
m anjuriya zaranglarida tu rli shakldagi barglar uchraydi.
Bir daraxtning o ‘zid a bachki novdalar va asosiy novdalardagi 
barglar shakliga k o ‘ra farqlanadi (arg ‘uvon, eman, qayin, tog‘terak). 
Ayni bir daraxtda har x il barglami rivojlanishi geterofiliya hodisasi deb 
ataladi. Ushbu hodisa turanga, regel noki, tut va boshqa daraxt - 
butalarda ham kuzatilishi m um kin. Barg plastinkasi yuzasi katta- 
kichikligi bilan daraxtning yirikligi orasida b o g iiq lik y o ‘qdir. Masalan, 
yer sharidagi eng yirik daraxt - gigant sekvoyyaning barglari millimetr 
bilan o ich a n sa , m anjuriya araliyasining barglarining b o ‘yi 1 metrga 
yaqin. Lekin daraxt o ‘sim liklarida eng yirik barglar palm alarda uchrab, 
ulam ing uzunligi 1-2 m etrgacha yetadi. Barglar asosiy funksiyalami 
bajarishdan tashqari kurtakni noqulay iqlim omillaridan saqlaydi, turli 
m oddalar va suvni o ‘zida y ig ‘ib seret ko ‘rinishga ega b o ia d i. B a’zi 
o ‘sim liklarda ular tikanga aylanib, o ‘simlikni hayvonlardan himoya 
qilish funksiyasini bajaradi, b a ’zilarida jingalak k o ‘rinishida b o iib
o ‘sim lik poyasini boshqa daraxtlarga chirmashib o ‘sishiga yordam 
beradi. Qum akatsiya va oq y u lg ‘un barglari tangachaga aylangan b o iib , 
o ‘simlikni tashqi sharoit ta ’siridan himoya qiladi. Kaktus turlarida 
barglar 
tikanga 
aylangan, 
ular 
himoya 
funksiyasini 
bajaradi, 
assim ilyatsiya jarayonlari b o i s a yashil tanada sodir b o ia d i. Saksovul, 
ju z g ‘un va efedralam ing bargi qisqarib, tangachaga aylangan, shu 
sababli assimilatsiya jarayoni ulam ing yashil novdalarida kechadi. B a’zi 
o ‘simliklarda tuklar asosan epidermis hujayralardan paydo b o iib , novda 
va poyalarda uchraydi. Ildizdagi tuklardan farqli o ia ro q novda 
barglarida uchraydigan tuklar boshqa funksiyalami bajaradi, tuklanish 
tufayli o ‘simlikdan suv kam bu gian ad i, quyosh nuridan saqlanadi. 
Terak, tol, yulg‘un, chinom ing meva va u ru g ia ri tukli b o iib ular 
shamol yordamida m eva va u ru g ia m i tabiatda tarqalishini ta ’minlaydi. 
Tuklanishiga ko‘ra ipaksimon (oqtol, qoraqayin), kigizsimon (oqterak),

---

t
duxobasimon (tol va qayin), tikansim on (qayrag‘och va norm ushk), 
tangachasimon (jiyda) tuklanishlarga ajratiladi. Tukdan hosil b o ‘lgan 
tikanchalar poyada bir tekis joylashadi va poyadan oson ajraladi (m alina, 
maymunjon, krijovnik).
Ildiz
Ildiz o ‘simliklar quruqlikda paydo b o ‘lib, yangi sharoitlarga 
moslashish jarayonida vujudga kelgan va shakllangan. Ildiz birlam chi 
urug‘ unishi paytida murtak ildiz asosida b o ‘ladi, yer ostiga qarab 
o ‘sadi. Ildizni quyidagi qism larga ajratish mumkin: ildiz qini, b o ‘linish 
mintaqasi, o ‘sish mintaqasi va tukli s o ‘rish qismi va boshqa qism lar. 
Ildiz qini o ‘sish nuqtasidagi nozik to ‘qimani o ‘rab olib, uni tashqi 
noqulay ta ’sirlardan saqlaydi. Ildiz qinidan yuqoriroqda ildiz tuklari 
bo‘lib, ular suvda erigan turli m ineral m oddalardan iborat eritm ani s o ‘rib 
olish funksiyasini bajaradi. T uklam ing uzunligi 10 mm b o ‘lib, tuproq 
qatlamiga juda zich yopishib o ‘sadi, ildizning keyingi o ‘sib rivojlanishi 
jarayonida ular to ‘kilib ketadi. Ildiz o ‘sim lik hayoti uchun m uhim
hayotiy funksiyalami bajaradi, u asosan tuproq tarkibidan suvda erigan 
oziq m oddalam i so‘rib olib o ‘sim likni y e r ustki qismiga yetkazib beradi. 
O 'sim likni o ‘sib rivojlanish davrida uning ildiz tizimi ham tez o ‘sib 
tarmoqlanadi hamda tuproqqa yaxshi o ‘m ashib, o ‘sim likning ustki 
qismini m ahkam tutib turishga yordam beradi. 0 ‘simlik urug‘i qanday 
sharoitlarda unmasin, uning o ‘q ildizi doim o tuproq ichkarisiga qarab 
o ‘sadi. Bu hodisa biologiyada «ijobiy geotropizm » deb ataladi.
Ildiz novdalari egiluvchan, «yaxshi» buklanadigan va uzilib 
ketmaydigan darajada pishiq b o ia d i. Ildiz kelib chiqishiga k o ‘ra o ‘q 
ildiz, qo‘shimcha va yonlama ildizlarga ajratiladi. 0 ‘q ildizlardan yon 
ildizlar hosil b o ‘lib, shoxlanadi va ildiz tizim i hosil b o ‘ladi. Q o ‘shim cha 
ildiz ko‘pincha o ‘simliklaming hayotiy jarayonlarida m uhim rol 
o ‘ynaydi. Umumiy ildiz tizimini kattalashtirib, hattoki b a’zi hollarda o ‘q 
ildiz o ‘m ini ham bosadi. 0 ‘q ildiz yaxshi rivojlanmay, aksincha 
qo‘shimcha va yonlama ildizlar yaxshi rivojlansa, popuk ildiz hosil 
b o ‘ladi (qoraqarag‘ay, shumtolbargli zarang, manjuriya shum toli, 
balzamli terak, qayrag‘och, karkas va katalpa).
Qoraqayin, eman, yong‘oq, gledichiyaning ayrim turlarida o ‘q ildiz 
mayda shoxlanadi. Daraxtlaming ildiz tizim i tuproq qatlam iga turli 
chuqurlikkacha kirib boradi. 0 ‘q ildizga ega daraxt turlarida u tuproq 
qatlamiga ancha chuqur kiradi, yonlam a ildizlar aksincha tupro q

---

q atlam ida 
sayoz 
joylashadi. 
Ildizlar 
tuproq 
qatlamida 
о ‘sib 
rivojlanishiga tuproq strukturasi ham da uning mexanikaviy tarkibi ancha 
t a ’sir k o ‘rsatadi. Toshloq, gips qatlami mavjud tuproqlarda ildiz chuqur 
k ira olmaydi, aksincha strukturasi yengil tuproqlarda chuqur o ‘sadi. 
B un da tuproq qatlami ostidagi har xil hasharotlar yo'llari va 
o ‘sim liklam ing chirigan ildizlari tizim ining keng tarmoqlanishiga ijobiy 
t a ’sir etadi. Eman daraxtining ildiz tizimi 8-12 m gacha, qarag‘ayniki 2- 
3 m , oddiy shumniki 3-4 m, oq akatsiyaniki 5 m, gledichiyaniki 1,5-2 m, 
q o raq arag ‘ayniki 1-1,5 m etrgacha chuqurga kirib rivojlanadi. Agarda 
o ‘sim lik nam yetishm aydigan tuproqda o ‘sib rivojlansa, uning ildizi suv 
q idirib tuproqning nam qatlam igacha chuqur kirib boradi, aksincha nam 
b ila n yaxshi ta’m inlangan tuproqlarda k o ‘p chuqur kirmaydi va tuproq 
y u zasiga yaqin joylashadi ham da sershox b o ‘ladi. Yon ildizlar 
gorizontal holda о ‘sib o ‘q ildizga nisbatan turlicha masofalarda 
jo ylashadi. Qoraqayin, qoraqarag ‘ay, oqqarag1 ay lam ing yonlama ildizi 
qanchalik shoxlanishidan q a t’i nazar, ular daraxtning yer ustki shox- 
shabbalari proyeksiyasidan tashqariga chiqmay rivojlanadi. Aksincha 
gledichiya, oq akatsiya, quyonsuyak, yong‘oq, qarag‘ay, eman, shum 
daraxtlarining yonlam a ildizlari ona daraxtdan 20-25 m gacha 
uzoqlashib ketadi. Y onlam a ildizlam i atrofga gorizontal tarqalishiga 
sabab tuproq qatlamlarini k o ‘plab egallab, undagi oziq moddalarini 
t o ‘laroq o'zlashtirishdir. D araxt turlarini bu kabi rivojlanishi tog‘- 
o ‘rm on m elioratsiyasida qadrlanadi, ular tog‘ yonbag‘irlaridagi tuproq 
qatlam larini yem irilishdan va k o ‘chishdan saqlaydi.
Daraxtlam ing yer ustki tanasi shox-shabbasini mustahkam tutib 
turishida ulam i sham olda yiqilib tushishini oldini olishda ildizni 
tuproqqa naqadar chuqur kirganligi va uning yonlam a ildizlarini 
rivojlanish darajasi m uhim rol o ‘ynaydi. 0 ‘simlik ildizi asosan bahor va 
ku z oylarida o ‘sib, yozda uning o ‘sishi sekinlashadi. Qishda ildiz 
o ‘smaydi, tinim davrida b o ‘ladi. B a’zi bir daraxt va buta turlarining 
ildizlarida azot yig'uvchi tuganak bakteriyalar (mikoriza) mavjud b o ‘lib, 
u la r o ‘sim lik hayotida m uhim rol o ‘ynaydi va tuproq qatlamini azotga 
boyitadi. 1881- yilda rus olim i F.M.Kamenskiy tomonidan o ‘simliklar 
v a zam burug‘lami birgalikda bir-biriga yordam berib yashashi aniqlandi 
v a ushbu hodisani sim bioz deb atadi. Zam burug‘ning giflari (iplari) 
o ‘sim lik ildizini o ‘rab olib hujayra oralig‘iga yoki hujayra ichiga kirib 
oladi va u bilan birgalikda yashaydi. Zam burug4 giflari tuproqdan 
nam likni yaxshi o ‘zlashtirib beradi va uning evaziga u o ‘simlikdan 
organik m oddalami oladi. M ikoriza tashqi va ichki b o ‘ladi. Agar zambu-

---

rug‘ tolalari ildizni ustki qatlamlarini qoplab olib, hujayralari orasiga 
kirib yashasa «tashqi» (qarag‘ay, q o raq arag‘ay, tilog‘och, em an, 
oqqarag‘ay, qayin) hujayra ichiga kirib yashasa «ichki» mikoriza deb 
ataladi. Ichki mikoriza zam ab va botqoq o ‘sim liklarida uchraydi.
Mikoriza hodisasi m avjud o ‘sim liklar m ik otrof o ‘simliklar deb 
ataladi. Mikorizasiz ham k o ‘pgina o ‘sim liklar yaxshi o ‘sib, rivojlanadi 
va ular avtotrof o ‘sim liklar deb ataladi (skum piya, malina, o ‘rik, tut, 
normushk). 0 ‘rmon tuproqlarida m ikoriza jarayonini yuzaga kelib 
taraqqiy etishida yaxshi sharoitlar m avjuddir. Shu sababli o ‘rm onda 
qayrag‘och, zarang, tog‘terak, qayin, chetan, olm a, nok, tol daraxt turlari 
o ‘stirilsa, ulam ing ildizida ham mikoriza qayd etiladi. Mikoriza hodisasi 
o ‘simliklar hayotida m uhim bo ‘lib, ulam i yaxshi o ‘sib rivojlanishi 
uchun asosiy hayotiy omillardan biri hisoblanadi. Shu sababli yangi 
madaniy o ‘rmonlar barpo etishda m ikotrof daraxt o ‘simliklari ekiladigan 
b o isa , ulami kelgusida normal o ‘sib rivojlanishi uchun m ikorizali 
tuproq solinsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. D ukkakli o ‘simliklar ildizida 
maxsus tuganak holida yashovchi bakteriyalar (azotbakterium ) yashaydi, 
ular atmosfera havosidagi erkin azotni o ‘zlashtirib tuproqda to ‘plash va 
o'sim liklar o ‘zlashtira oladigan holatga keltirish xususiyatiga egadir. 
Bunday bakteriyalar oq akatsiya, gledichiya, sariq akatsiya kabi daraxt 
va butalarda qayd etilgan. Shu sababli dukkakli o ‘simliklami qishloq 
xo‘jaligida ahamiyati kattadir, chunki ular tuproqni azotga boyitadi va 
tuproq unumdorligini oshiradi. Daraxt-buta o ‘sim liklar ildizlarining 
metamorfozi vegetativ k o ‘payish jarayonida tashqi sharoitlarga m osla- 
shishdan kelib chiqqan. Bunda ildizning m a’lum qismi tuproqning ustki 
qatlamlarida tarqalib, ona daraxtdan m uayyan masofada yer ustki 
novdalar paydo qiladi va albatta, ulam ing avtonom ildiz tizim i 
shakllanadi. Bu holat bachkilab ko‘payish deyiladi va bu xususiyat 
o ‘rmon melioratsiyasida qadrlanadi. Tropik hududlarda botqoqlik 
yerlarda o ‘suvchi botqoq sarvisi, tuproqda kislorod yetishm asligidan 
ildizi yer yuzasiga tarqalib o ‘sadi, m angro o ‘rmonlarida daraxt va 
butalar ham yer ustki ildizlar hosil qilib o ‘sishga moslashgan, bunday 
ildizlar o ‘simlikni nafas olish jarayonini yaxshilaydi.

---

4. D A R A X T L A R N IN G G E N E R A T IV O R G A N LA R I 
M O R F O L O G IY A S I VA H A Y O TIY FU N K SIY ALA RI
G ul
Gul o ‘sim liklam ing jinsiy ko ‘payish organi b o ‘lib, ko‘rinishi 
o ‘zgargan novda deb ta ’riflanadi. Uning o ‘zgargan barglari gul 
qismlarini hosil qiladi. Gul joylashgan novda gulband deb ataladi, b a’zi 
o ‘simliklarda u rivojlanm aydi, bunday gul bandsiz gul deb ataladi. Gul 
kosachabarg, 
tojibarg, 
changchi 
va 
urug‘chidan tarkib 
topadi. 
Kosachabarglar q o ‘shilib o ‘sgan yoki erkin holda b o‘lishi mumkin. 
Tojibarglar yirikroq va turli rangli gulyon bargchalardan iborat. 
Changchi ustuncha changdon va undagi bir nechta chang donachalaridan 
iborat. Bulam ing ham m asi birgalikda changchi deb ataladi. U rug‘chi bir 
nechta mevali barglardan iborat bo'lib, ginetsey deb ataladi. Uning tag 
qismi kengroq tuzilib tuguncha deb ataladi va unda urug‘kurtaklar 
joylashadi. T ugunchaning ichki qismi ustuncha va uning uchi turli 
shakldagi tum shuqchalar bilan tugaydi. Agar ustuncha b o ‘lmasa, 
tumshuqcha о ‘ tloq bo ‘ ladi.
Chang donasi tum shuqchaga tushgach una boshlab, chang 
naychasini hosil qiladi va bu naycha ustuncha orqali tugunchaga, so ‘ng 
urug‘kurtakka kiradi, undagi tuxum hujayra bilan qo‘shilib, uni 
urug‘lantiradi. U ru g ‘lanish natijasida uru g ‘kurtakda urug‘ hosil b o ia d i, 
urug‘chi b o ‘lsa m evaga aylanadi. Kosachabarglar va tojibarglar 
birgalikda gulqo‘rg on deb ataladi. G ulqo‘rgon changchi va urug‘chining 
qismlarini 
noqulay 
tashqi 
sharoitlar 
ta ’siridan 
saqlab 
turadi. 
0 ‘simlikning asosiy organlari turlicha taqsimlanishi mumkin. Agar 
gulda changchi va u ru g ‘chi birga b o ‘lsa, bunday gul ikki jinsli bir uyli 
gul deb ataladi. M asalan, nok, olma, o ‘rik va boshqa mevali 
daraxtlaming guli ana shunday gul hisoblanadi.
Agar changchi va urug‘chi gulda ayrim b o ‘lgani holda bir 
daraxtning shox-shabbasida uchrasa, bir uyli ayrim jinsli deb ataladi 
(qayin, grek y o n g ‘o g ‘i, qandag'och, eman, qoraqayin). Agar daraxtning 
bitta tupida changchini gul va ikkinchi tupida urug‘chi gul bo'lsa, ikki 
uyli bir jinsli daraxt deb ataladi (terak, xandon pista, chakanda, tol). 
Gulda faqat changchi b o ‘lsa, u changchili yoki erkak gul deb ataladi va 
^ belgi bilan k o ‘rsatiladi. Agar gulda faqat urug‘chi bo ‘lsa, urug‘chili 
yoki urg‘ochi gul deb ataladi va 
Я
belgisi bilan ifodalanadi. 
Gulkurtakning hosil b o ‘lishiga qarab, daraxtlam i ikki guruhga ajratish

---

mumkin. Ko‘pgina daraxt turlarida boshlang‘ich gulkurtaklar yozning 
oxirida-kuzda hosil b o ‘ladi. Shum, qayrag‘och va tolda maxsus 
gulkurtaklar hosil b o ‘lib, em an va zarangda bosh lang ‘ich gulkurtaklar 
vegetativ, ya’ni o ‘suvchi novdalarda vujudga keladi. 0 ‘simliklar 
ontogenezida jinsiy belgilari almashinib turadigan turlar ham borki, 
ularda m a’lum yoshida yo otalik yoki onalik gullar rivojlanadi, bu holat 
shu turning yashash sharoitlariga bog‘liqdir. O datda yosh daraxtlarda 
otalik gullar, keyinchalik b o ‘lsa, onalik gullar paydo boMadi. Daraxtlar 
asosan chetdan, ayrim lari esa o'zidan changlanadi. Ayrim jinsli 
gullam ing ikki uyli b o ‘lishi chetdan changlanishni to ‘liq ta’min etadi. 
Y ong‘oqning bir tupida otalik va onalik gullari har xil muddatda 
ochiladi, bu hodisa dixogam iya deyiladi, agarda birinchi bo ‘lib otalik 
gullari, so‘ngra onalik gullari ochilsa proteandriya, aksincha avval 
onalik gullari so‘ngra otalik gullari ochilsa, protoginiya hodisasi deb 
ataladi. K o‘p hollarda otalik va onalik gullarini bir paytda ochilmasligi 
hosildorlikka salbiy ta’sir k o ‘rsatishi mumkin.
Katta maydonlarda o ‘suvchi yong‘oq tuplarining gullari doimo bir- 
birini changlaydi. 0 ‘sim likda gullar asosan sham ol va hasharotlar 
yordam ida changlanadi. Sham ol orqali changlanishga m oslashgan daraxt 
turlari asosan baland bo ‘yli b o ‘lib o ‘sishga m oslashgan (eman, qarag‘ay, 
qoraqarag‘ay, tilog‘och, xandon pista va boshqalar). K o ‘pgina daraxtlar 
bargini yozguncha, ba’zilari barg yozish bilan bir vaqtda gullaydi. Bu 
hoi tumshuqchaga changni yaxshi tushishini ta ’m inlaydi. Shamol 
yordamida changlanishga m oslashgan daraxtlar haddan ziyod ko‘p 
chang hosil qiladi, m asalan, eman daraxtini bitta boshog‘ida 5 
milliondan ortiq chang donachalari mavjud b o ‘lishi m um kin. Daraxtlami 
gullash davrida sodir b o ia d ig a n shamollar havodagi chang donalarini 
atrofga tarqatadi.
M o‘tadil esuvchi sham ol, ayniqsa, gullam i yaxshi changlanishini 
ta ’minlaydi. 0 ‘rtacha va past b o ‘yli daraxtlar - butalar hasharotlar 
yordamida changlanadi (oq akatsiya, arg‘uvon, gledichiya va zarang 
turlari). Changlangandan keyin urug‘lanish sodir b o ‘ladi, urug‘lanish 
oddiy emanda changlangandan so ‘ng 60 kundan, qizil em anda 390-420 
kundan, qarag‘ayda 360 kundan keyin sodir b o ‘ladi.
U rug‘lanishdan so‘ng u ru g ‘kurtakda u ru g ‘ rivojlandi, tuguncha 
m evaga aylanadi. Agar turli sabablarga k o ‘ra u ru g ‘lanish sodir 
bo‘lmasa, urug‘siz (partenokarp) meva rivojlanadi. M eva va urug‘lar 
turli daraxtlarda har xil tezlikda yetiladi, masalan, tol va terakning urug‘i 
gullagandan so'ng 60 kunda, ayrim turlarida 20-25 kunda (yoz

---

boshlarida) yetiladi. Q ayrag'och va zarang u ru g iari ham tez yetiluvchi 
u ru g ia r toifasiga kiradi. Q arag‘ay, em an, b a ’zi archa turlarining meva 
urug‘lari gullagandan so‘ng ikkinchi yili kuzda yetiladi. Ochiq 
urug‘lilam ing guli bir jinsli b o iib , sham ol yordamida changlanadi. 
Ularga gul tugunchasi b o im a g a n id a n haqiqiy meva rivojlanmaydi. 
U rug‘kurtagi qubba tangachalarida ochiq holda joylashadi. Yetilgan 
chang bevosita urug'kurtakning u ru g ‘ yoiiga-m ikropilega tushadi. 
Qubba o ‘qidan ikki qator joylashgan tangachalardan tashkil topgan 
b o iib , tangachaning tashqi pardasim on mevasiz qatori o ‘ram a qipiq, 
ichki yirikro g‘i seret «meva beruvchi» (makrosporabarg) b o ia d i. 
M akrosporabarg tubida oval shakldagi ikkita urug‘kurtak joylashadi. 
U rug‘chi qubbalar yosh novdalar uchida mikrosporabarglar esa 
shoxchalarda 
boshoq 
singari 
o ‘m ashgan 
qubbada 
joylashadi. 
M ikrosporabarglarining orqa tom onida ikkita sporangiy joylashib, 
ularda sariq rangli changsimon m ikrosporalar yetiladi.
M eva
M eva yopiq u r u g ii o ‘sim liklam ing asosiy generativ organlaridan 
hisoblanadi. U ona hujayra u ru g ia n g a n d an keyin tugunchada rivojlanadi 
va urug‘ hosil qiladi. M eva rivojlanishida urug‘dan tashqari, gulo‘rin va 
gulqo‘rg ‘on ishtirok etadi. Odatda tuguncha devorlarida m eva hosil 
b o iib , u quruq va qattiq (yong‘oq p o ‘ch o g ‘i) yoki seret (olxo‘ri, olcha) 
b o ia d i. M evalar morfologik jihatd an turli-tuman shaklga ega: oddiy, 
soxta m eva, y ig in d i meva yoki m evacha, to ‘plam meva k o ‘rinishiga ega 
b o ia d i, oddiy m eva guldagi m avjud bitta urug‘chidan rivojlanadi.
> Y ig in d i m eva yoki mevachalar gulda mavjud bir necha urug‘chini har 
qaysidan ayrim m evalar rivojlanib hosil bo iad i. Soxta m eva guldagi 
quyi tuguncha bilan gulo‘rin va kosabarglam ing qo‘shilib o ‘sishdan 
hosil b o ia d i. B ir-biriga yaqin va zich joylashgan to‘pgullaming mevasi 
birga q o ‘shilib o ‘sishi mumkin. B unday paytda to‘pmeva hosil b o ia d i. 
Bunga m isol tariqasida marvarid tut, shotut, maymunjon, malina 
mevalarini k o ‘rsatish mumkin. M evalar ochiladigan va ochilmaydigan 
b o iad i. M asalan, tobulg‘i, p o ‘rsildoq butalaming mevasi ochiladi. 
Ulaming m evasi bitta mevachi bargdan tuzilib yetilganda qorin choki 
bo‘ylab ochiladi. M evasi bir uyali, k o ‘p u ru g ii b o iad i. Dukkak meva 
dukkaklilar o ilasiga mansub oq akatsiya, quyonsuyak (qum akatsiyasi), 
yapon tuxum agi, amorfa, drok, gledichiya va boshqa daraxt-butalarga 
xosdir. U b itta mevachi bargdan iborat b o iib , qorin va orqa choki

---