A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

8. TABIATDA M EVA VA URUG ‘LARNI TARQALISHI,
U R U G ‘D A N VA VEGETATIV K O ‘PAYISH
Daraxt-buta o ‘sim liklarining meva va u ru g ia ri tabiatda ongsiz va 
ongli ravishda tarqaladi. U lam i ongsiz tarqalishida tashqi tabiiy omillar- 
shamol, suv, fauna asosiy rol o ‘ynasa, ongli tarqalishida inson 
yordam ida m a’lum m aqsadni k o ‘zlab sun’iy ravishda tarqatiladi. Mevasi 
v a u ru g iari shamol vositasida tarqaladigan daraxt turlari asosan baland 
b o ‘yli hamda asosiy hosili yuqorigi shoxlarida joylashgan b o ‘ladi. 
bunday urug‘lar popukchi, qanotchali va o ‘siqli b o iib , shamol 
yordam ida tarqalishga m oslashgan. Past b o ‘yli daraxtlar-butalar meva va 
u ru g iard an , asosan hayvonlar yordamida tarqaladi. M eva va urug‘ 
qanchalik yengil va sathi katta b o is a , havoda shunchalik uzoq vaqt

---

uchib yuradi va ona daraxtdan ancha uzoqlarga tarqaladi. U ru g‘lam i ona 
daraxtdan uzoq joylarga uchib borishi, uchishga k o ‘maklashuvchi 
m oslamalar, qanotchalariga b og'liqdir. Tol, terak va to g ‘teraklaming 
urug‘lari nihoyatda mayda, yengil va popukli bo ‘lib, sham olda bir necha 
kilom etr 
masofagacha 
bem alol 
uchib 
borib 
tarqaladi. 
Qayin, 
qandog‘ochlaming urug‘i m ayda va yengil o ‘siqchali b o ‘lib havoda ko‘p 
ucha olmaydi, ko‘pi bilan 100-200 m m asofaga uchishi mumkin. 
M asalan, qarag‘ay va qoraqarag‘ayning urug‘lari qanotchali b o ‘lib, 100- 
150 m masofaga tarqalishi m um kin.
Qayrag'och, 
shum, 
zarang, 
arg‘uvon 
daraxtlarining 
mevasi 
qanotchali bo‘lsada, og ‘irroq, shuning uchun 20-30 m masofaga 
tarqaladi. Kashtan, qoraqayin, em anning og ‘ir y o n g ‘oqchalari tagiga 
to ‘kiladi, to ‘kilgan vaqtda yerga qattiq urilib, har tom onga otilib ketib 
tarqaladi. Soxta kashtan daraxtining o g ‘ir mevasi ham tagiga to'kilganda 
yerga urilish zarbidan urilib yoriladi va uning yum shoq va silliq 
urug‘lari turli tomonga sochilib ketadi. Tog1 y o n b ag 'irlarid a o ‘suvchi 
daraxtlam ing urug‘lari to ‘kilganda qiyalik bo‘ylab ona daraxtdan 100 
metrgacha tarqaladi. Agar qanotchali meva va u ru g ‘lar qishda qor 
qatlami ustiga to‘kilsa, qishki qattiq shamollar ulam i uzoq joylarga 
tarqatadi. Daraxt-buta o‘sim liklarining meva va urug ‘lari suv orqali ham 
tarqaladi. Bu holat, ayniqsa, t o ‘qay daraxt-buta o ‘sim liklarida yaqqol 
ko ‘zga 
tashlanadi. 
Evolutsion 
rivojlanish 
jaray o n id a 
to ‘qay 
o ‘simliklarini urugMari suvda chirimasdan uzoq vaqt oqib, nam 
qirg‘oqlarga kelganda u yerlarda darhol ildiz olib, o ‘sa boshlashga 
moslashgan. Daryolarda suv toshqini vaqtida to ‘qaylardan suvga 
tushgan urug‘lar uzoq jo y larg a oqib boradi va toshqin to ‘xtagach, 
daryolar suvi pasayib, unda oqib kelgan urug‘lar nam cho‘kindi 
tuproqqa tushib o ‘sa boshlaydi. Hayvonlar va qushlar iste ’mol qiladigan 
meva va urug‘lar shu hayvonlar va qushlar yordam ida tarqaladi, hatto 
k o ‘pgina daraxt va buta turlari urug‘larining unuvchanlik qobiliyati 
oshadi. Buning asosiy sababi ushbu urugMar q ushlam ing ovqat hazm 
qilish traktida o ‘tib, ovqat hazm qilish suyuqliklaridan ta ’sirlanishidir. 
Bunday urug'lar yerga tushgach, urug ‘ uchun sharoit vujudga kelgach 
tez va qiyg‘os unib chiqadi. Em an, o ‘rmon y o n g ‘o g ‘i, qoraqayin 
yong‘o g ‘i olmaxon, sichqon va boshqa o ‘rmon hayvonlari yordamida 
tarqaladi. Grek yong‘og‘ining m evasi asosan qarg‘alar va hakka qushlari 
yordam ida tarqaladi. Meva va u ru g ‘lam i tarqalishida insoning roli ham 
katta b o ‘lib, ming yillar davom ida inson doimo m evali va manzarali 
o ‘sim liklam i saralab, tanlab ju d a ko'plab navlam i yaratgan. Mevalar

---

asosan b ir m am lakatdan ikkinchi m am lakatga olib borilishi natijasida 
ham tarqaladi. 0 ‘sim liklam ing m ev a va urug‘lari bu holatda maqsadsiz 
tarqaladi. X alq x o ‘jaligi uchun m uhim daraxt-buta turlarining urug‘lari 
ulam i k o ‘paytirish, plantatsiyalarini barpo etish uchun, y a’ni maqsadli 
tarqatiladi. D araxt-buta o'sim liklarining urug‘lari ulami tabiiy arealidan 
tashqarida tarqalsa va o ‘stirilsa, bu ulam ing introduksiyasi deb ataladi. 
D araxt-buta 
u ru g ‘lari 
ulam i 
fiziologik pishib 
yetilgan 
davrda 
tayyorlanadi.
O ddiy q a ra g ‘ay qubbalarini noyabrdan boshlab mart oyigacha terish 
m um kin v a b ir oy ichida sham ol o ‘tadigan va yo g ‘ingarchilik 
tushm aydigan joylari 0,3 m qalinlikda yoyib saqlanadi. Em an daraxti 
m evalari kuzgi birinchi sovuqlardan keyin, oktabr oylarida teriladi. 
U ning fiziologik pishgan mevasi jig arran g , yaltiroq b o ‘ladi. Zaranglami 
qanotli u ru g ‘lari sentabr oyida teriladi, va albatta, soya joylarda 
quritiladi. J o ‘ka urug‘lari sentabr-oktabr oylarida teriladi. Shumtol 
urug‘lari jig arrang tusga kirgandan keyin teriladi. Daraxtlar va 
butalam ing u ru g ‘lari rivojlanishi va pishib yetilish vaqtida katta 
fiziologik faollik xususiyatlariga ega b o ‘ladi.