1.
DEND RO LO G IYA FANINING RIVOJLANISH TARIXI
D endrologiya avvallari o ‘rm on botanikasi deb atalgan. Hozirgi
paytda dendrologiya daraxt va buta turlari, ulam ing sistematikasi,
evolutsiyasi, geografik tarqalishi, tur ichidagi xilma-xillikni hamda
ulardan xalq x o ‘jaligining turli sohalarida foydalanish imkoniyatlarini
o ‘rganuvchi fan sifatida rivojlanm oqda. Dendrologiyaning rivoji nafaqat
o ‘sim liklar m orfologiyasi va sistem atikasi, balki o ‘rmonchilik, o ‘rmon
seleksiyasi, o ‘rmon taksatsiyasi,
madaniy o ‘rmonlar va o ‘rmon
m elioratsiyasi kabi fanlari bilan uzviy amalga oshdi. Dendrologiya
geografiya va tuproqshunoslik fanlari bilan ham bog‘langan, chunki
o ‘sim lik dunyosi, ayniqsa, o ‘rm ondagi daraxt-butalar nafaqat tuproq
hosil b o ‘lish jarayonlarida faol qatnashadi, balki tabiiy geografik
landshaftlar ham da inson tom onidan yaratilgan landshaftlaming asosiy
elem enti sifatida ham ishtirok etadi.
kolleksiyalari y ig ‘ildi. T o ‘plangan daraxt va butalaming biologik va
ekologik xususiyatlari, morfologiyasi, ulam i o ‘rmonchilik va o ‘rm o n
melioratsiyasida foydalanish im koniyatlari o ‘rganildi. Turlar k o ‘p lig ig a
ko'ra Sankt-Peterburg botanika b o g ‘i (1000 ta tur), Sankt-Peterburg
o ‘rmon-texnika akademiyasi dendroparki (1000 ta tur), N ikitin nom li
botanika b o g ‘i (1696 ta tur), Sochi dendrariysi (660 ta tur), 0 ‘rm o n -
dasht seleksion tajriba stansiyasi dendrariysi (1400 ta tur) alohida ajralib
turadi.
V.N.M aleyev - eman, Y e.V .V ulf - qoraqayin, V .I.Sukachev -
tilog‘och va qayin, A.M .Parkov - zarang, M .N.Nazarov - tol,
G.P.Ozolin - terak va grek yong‘o g ‘i, U. Nigm atov - archa kabi tu rla r
ustida dendrologik va seleksion tadqiqotlar o ‘tkazdilar. 1940-yilda
tashkil etilgan 0 ‘zbekiston o ‘rm on x o ‘ja lig i ilmiy tadqiqot institutid a
nafaqat 0 ‘zbekiston, balki M arkaziy O siyo dendroflorasini o ‘rg an ish
ustida ilmiy izlanishlar olib borildi. Institut qoshida tashkil etilgan
dendroparkda eman, zarang, terak, shum tol, qayin, ninabarglilar oilasi
vakillari va boshqa ko‘plab daraxt va butalam ing kolleksiyasi y ig ‘il-
di.Institutning birgina Chotqol to g ‘ o ‘rm on meliorativ tajriba stansi-
yasida 130 ga yaqin daraxt-buta turlari to ‘plangan. 0 ‘zbekistonda 1934-
yilda V.D.Gorodetskiy tomonidan «П особие по дендрологии д ля
Средней Азии» nomli birinchi dendrologik ilmiy asar yaratildi. 1974-
yilda ilk bor o ‘zbek tilida A .U .U sm onovning «Dendrologiya» o ‘quv
qo‘llanmasi nashr etildi. 1980-yilda L.V .Yaskinaning «D endrologiya»
o ‘quv qo ‘llanmasi rus tilida chop etildi. U nda 0 ‘zbekiston dendroflorasi
tog‘, qum-sahro va to‘qay dendroflorasiga ajratib o ‘rganilgan. 0 ‘zR F A
Botanika b o g ‘idagi introduksiya qilingan daraxt va butalam i o ‘rgan ish
bo‘yicha olib borilgan ko ‘p yillik tadqiqotlar asosida «Д ендрология
Узбекистана» (14 tomli) ilmiy asarlar to ‘plam i nashr etildi.
0 ‘zbekistonda dendrologiya fanini rivojlantirish ustidagi ilm iy
ishlar 0 ‘zbekiston Fanlar akadem iyasining Botanika b og ‘i, B o tanik a
instituti, 0 ‘zbekiston O‘rmon xo ‘jaligi ilm iy tadqiqot instituti, T oshkent
Davlat agrar universitetining 0 ‘rm onchilik kafedrasi va boshqa ilm iy
tashkilotlarda olib borildi. 0 ‘zbekistonda bu fanga katta hissa q o ‘shgan
yirik olim lardan Rusanov F.N., Slavkina N .T ., Usmonov A.U.
Ozolin G.P. lam i sanab o ‘tish m umkin.
Daraxt va butalaming 0 ‘zbekistondagi to g ‘, cho‘l va sug‘oriladigan
mintaqalaridagi tuproqlami suv va sham ol eroziyasidan him o y a
qilishdagi rolini professor .M .B.D oshchanov, Gvozdikov A.V., A b layev
S.M., Ozolin G.P., Qayimov A .K ., Dosaxm etov A.O. o ‘z ilm iy
asarlarida bayon etishgan. Dendrologiya sohasida O ‘zbekiston olimlari
yozgan asarlaridan quyidagilam i keltirish mumkin: Rusanov F.N.
(«Тамариксы Средней А зии», 1949), («Дендрология Узбекистана»,
1965), Rusanov F.N ., Slavkina T.N. («Дендрология Узбекистана»,
1971, 1974), Usm anov A .U ., Kostelova G.S. («Деревья и кустарники
Средней Азии », 1974), K ulbachniy I. А (Арчовые леса Узбекистана,
1968), Ablayev S. М (Культура фисташки в Средней Азии, 1982) va
boshqalar.
0 ‘zbekistondagi to g ‘ m intaqasida tuproqlaming suv ta ’sirida
yuvilib
ketishi
va sel oqimlariga
qarshi kurashda professor
Doshchanov M.B va uning izdoshlari daraxt va butalam ing tuproqni suv
eroziyasidan saqlashdagi roli to ‘g ‘risida ilmiy izlanishlar olib borishdi.
Q ishloq xo'jalik ekinlari ekilgan yerlami shamol eroziyasidan saqlashda
daraxt va butalam ing aham iyati to ‘g ‘risida qishloq x o ‘jalik fanlari
doktorlari A .I.M olchanova, A.K.Qayimovlar unumli ravishda ilmiy
izlanishlar olib bordilar va o ‘rm on ihotazorlarini barpo etish sohasida
tavsiyalar ishlab
chiqishdi.
Orol
dengizining
qurigan tubidagi
tuproqlam ing shamol eroziyasidan saqlash uchun o ‘rmonlashtirish
y o ‘nalishida qishloq x o ‘ja lik fanlari doktori Z.B.Novitskiy boshchiligida
keng k o ‘lamda ilmiy izlanishlar olib borildi. 0 ‘zbekistonda o ‘rmon
ihotazorlarini
barpo
etish
va
o'rm onchilik
sohasining
boshqa
m uam m olarini yechim ini
topishda V.M.Rovskiy, V.P.Fimkin,
Ye.S.A leksandrovskiy,
Ye.A .Butkov,
I.V.Belolipov
va
boshqa
o ‘rm onshunos olim lam ing ilm iy izlanishlari katta o ‘rin egallaydi.
Dendrologiya fani Respublikam izdagi tabiiy o ‘rm onlar tarkibini
boyitish, ular m ahsuldorligini oshirish maqsadida dendrofloraga yangi
turlam i kiritish kabi vazifalam i bajardi, keyingi 100 yillik davrda
m am lakatim izga 130dan oshiq turdagi qimmatli daraxt-buta turlari
introduksiya qilindi. U lam ing k o ‘pchiligi 0 ‘zbekistonda ikkinchi
vatanini topdi, m uvaffaqiyatli o ‘sib xalq xo'jaligiga katta samara
keltirm oqda. Dendrologiya daraxt - butalar, turlar ichidagi xilma-xillikni
o ‘rganib hamda ulam ing biologik va ekologik xususiyatlarini hisobga
olgan holda turli iqlim va tuproq sharoitlari uchun mos daraxt va buta
turlarini tanlab, ulam i o ‘stirish tadbirlarini belgilab berdi.
G.N.Visotskiy Rossiyaning dasht mintaqasida o ‘rm onlar barpo etish
bo'yicha tadqiqotlar olib bordi. Dasht m intaqasiga q u rg ‘oqchilikka
chidamli daraxt va buta turlarini introduksiya qilish zarurligini k o ‘rsatib
o ‘tdi. Uning «О выборе наиболее подходящих для культур в степи
форм древесной растительности» asarida ushbu tadqiqotlar natijalari
o ‘z aksini topdi.
Dendrologiyani
rivojlanishiga
m ashhur
seleksioner
olim
I.V.M ichurin ham katta hissa q o ‘shdi. U o ‘sim liklam i tabiatini va
xususiyatlarini boshqarish m um kinligini ilmiy asoslab berdi. Bu
seleksioner olim 300 dan ortiq m evali, yong‘oqm evali o ‘rm on daraxt va
butalarining qimmatli belgilarga ega duragaylarini yaratdi. I.V.M ichurin
daraxt va butalaming xususiyatlarini foydali tom onga o ‘zgartirish
hamda introduksiya usullarini nazariy asoslarini, turlararo chatishtirish
va olingan duragaylami tarbiyalashga oid ko'rsatm alam i ham ishlab
chiqdi. I.V.Michurin nafaqat mevali daraxtlar, balki o ‘rmon daraxt-
butalari-oq akatsiya, po'kakli em an, tut, chetan, n a’m atak, zirk, shumurt,
o ‘rmon
yong‘og‘i
ustida
ham
seleksion
ishlar
olib
bordi.
K.A.Timiryazev
botanik-fiziolog
sifatida
daraxt
o ‘simliklarining
oziqlanish jarayoni, xlorofill funksiyalari v ay ash il o ‘sim liklarda organik
m oddalar
hosil
bo‘lish
jarayoni
m exanizm ini
ochib
berdi.
V.V.Dokuchayev
tuproqshunos
olim
sifatida
geografik
tabiiy
komplekslar va hududlar to ‘g ‘risida ta ’limot yaratdi. U shbu ta ’limot
daraxt - buta o ‘sim liklam ing tuproq hosil b o ‘lish jarayonidagi rolini
chuqur o ‘rganishga imkon yaratdi. V.R.Vilyams, V.V.Dokuchayev
ishlarini davomchisi sifatida tuproq hosil bo ‘lish jarayonini uzluksizligi,
tuproq unumdorligini to ‘xtovsiz oshib borishida o ‘rm on, daraxt - buta
o ‘sim liklam ing roli katta ekanligi haqida ta ’limot yaratdi. U yashil
o ‘sim liklar tuproq hosil b o ‘lish jarayonini harakatlantiruvchi kuchi
ekanligini isbotlab berdi. 0 ‘rmonga, suv va sham ol rejim ini tabiiy
regulatori sifatida qarab, qishloq x o ‘jaligi dalalari atrofida agronomik
ahamiyatga ega ihota o ‘rm onlari barpo etishni tavsiya etdi. Uning
nazariy qarashlari o ‘rm onchilarga ushbu yo ‘nalishda dasht mintaqasida
agroo‘rmonmelioratsiya ishlarini boshlash uchun asos b o ‘ldi.
1886-yilda I.P.Borodinning «Kursi dendrologii» darsligi nashrdan
chiqdi va Peterburg o ‘rm onchilik instituti talabalari uchun darslik
sifatida qoilanildi. V .M .P en ’kovskiyning 1901-yilda «Деревья и
кустарники как разводимые, так и дикорастущ ие европейской
России, на Кавказе и в С ибири» nomli ilmiy asari chop etildi, unda
800 ga yaqin daraxt va butalar haqida qimmatli m a’lum otlar mavjuddir.
1949-yilda SSSR Fanlar A kadem iyasi tomonidan 6 tomli «Деревья
и кустарники СССР» ilmiy to ‘plam ustida tadqiqot ishlari boshlanib,
1958-yilda ushbu kitobning 4 tom i chop etildi. Dendrologiyani fan
sifatida rivojlanishida va oliy o ‘quv yurtlarida o ‘qitish uslublarini
m ukam m allashuvida akademik V.N.Sukachevning xizmatlari katta
b o ‘ldi. Bu davrga kelib, dendrologiya daraxt va buta o ‘simliklar haqida
barcha m a ’lumotlarga, ulam ing m orfologik tuzilishi, biologik va
ekologik xususiyatlari, tur ichidagi xilma-xillik va o ‘zgaruvchanligi,
ulam i sistem atik joylashuvi, geografik tarqalishi, evolutsiyasi va xalq
xo ‘jaligidagi ahamiyati haqida asosiy ilmiy manbalarga ega b o ‘ldi.
1919-yilda V .N .Sukachev Petrograd o ‘rmonchilik institutida (Hozirgi
Sankt-Peterburg o ‘rmon-texnika akademiyasi) ilk bor dendrologiya
kafedrasini tashkil etdi. Ushbu kafedra olimlari tomonidan fundamental
dendrologiya
darsliklari
chop
etildi.
1938-yilda
V.N.Sukachev,
S.Y a.Sokolov,
A.P.Shennikov
ham m uallifligida «Дендрология
с
основами геоботаники» darsligi, 1949-yilda F.L.Shchepotev, 1952,
1960-yillarda B.V.Grozdov, 1960-yilda S.S.Pyatnitskiy, 1974-yilda
L.B ogdanovlar «Dendrologiya» darsliklarini chop ettirdilar. 1934—1964-
yillar davom ida akadem ik V .L.K om arov tahriri ostida 30 tom lik «Flora
Rossii»
ilm iy
asarlar to ‘plami
chop
etildi.
1949-1962-yillarda
S.Y a.Sokolov tahriri ostida «Деревья и кустарники СССР » nomli
dendrologik ensiklopediya nashr etildi. Unda 5000 ga yaqin mahalliy va
introduksiya qilingan daraxtlar va butalar haqida batafsil m a’lumotlar
keltiriladi.
1977-1986-yillarda V .I.G rubov tahriri ostida «Ареали
деревьев и кустарников СССР » (3 tomli), 1965-yilda S.Ya.Sokolov
va O .I.Svyazevalam ing «География древесных растений СССР»
ilmiy asarlari chop etildi. 1974-1982-yillada akademik A.L.Taxtadjyan
tahriri ostida 6 tomli «Жизнь растений» ilmiy asarlar to'plam i nashr
etildi. Sobiq ittifoqi davrida kuchli dendrologiya maktabi vujudga keldi,
uning
rivojlanishiga
V .N .Sukachev,
E.L.Volf,
S.Ya.Sokolov,
P.L.Bogdanov, V.S.Gulisashvili, O.G.Kapper, A.V.Gurskiy, P.I.Lapin,
F.N .Rusanov va boshqalar o ‘zlarining original ilmiy tadqiqotlari bilan
hissa q o ‘shdilar. Daraxt va butalam i ilm iy o‘rganish va dendrologiya
fanini rivojlanishida botanika b o g ‘lari, dendropark va dendrariylaming
ilmiy faoliyatlari ham muhim rol o ‘ynadi.
1812-yilda Qrimda Nikitin nom li Botanika bog‘i, 1890-yilda
Xarkovda K arazin botanika b o g ‘i, Peterburg o ‘rmonchilik instituti
qoshida dendropark barpo etildi. U shbu ilmiy m uassasalarda turli
geografik m intaqalardan keltirilgan daraxt va buta turlarining boy
kolleksiyalari y ig ‘ildi. T o ‘plangan daraxt va butalaming biologik va
ekologik xususiyatlari, morfologiyasi, ulam i o ‘rmonchilik va o ‘rm o n
melioratsiyasida foydalanish im koniyatlari o ‘rganildi. Turlar k o ‘p lig ig a
ko'ra Sankt-Peterburg botanika b o g ‘i (1000 ta tur), Sankt-Peterburg
o ‘rmon-texnika akademiyasi dendroparki (1000 ta tur), N ikitin nom li
botanika b o g ‘i (1696 ta tur), Sochi dendrariysi (660 ta tur), 0 ‘rm o n -
dasht seleksion tajriba stansiyasi dendrariysi (1400 ta tur) alohida ajralib
turadi.
V.N.M aleyev - eman, Y e.V .V ulf - qoraqayin, V .I.Sukachev -
tilog‘och va qayin, A.M .Parkov - zarang, M .N.Nazarov - tol,
G.P.Ozolin - terak va grek yong‘o g ‘i, U. Nigm atov - archa kabi tu rla r
ustida dendrologik va seleksion tadqiqotlar o ‘tkazdilar. 1940-yilda
tashkil etilgan 0 ‘zbekiston o ‘rm on x o ‘ja lig i ilmiy tadqiqot institutid a
nafaqat 0 ‘zbekiston, balki M arkaziy O siyo dendroflorasini o ‘rg an ish
ustida ilmiy izlanishlar olib borildi. Institut qoshida tashkil etilgan
dendroparkda eman, zarang, terak, shum tol, qayin, ninabarglilar oilasi
vakillari va boshqa ko‘plab daraxt va butalam ing kolleksiyasi y ig ‘il-
di.Institutning birgina Chotqol to g ‘ o ‘rm on meliorativ tajriba stansi-
yasida 130 ga yaqin daraxt-buta turlari to ‘plangan. 0 ‘zbekistonda 1934-
yilda V.D.Gorodetskiy tomonidan «П особие по дендрологии д ля
Средней Азии» nomli birinchi dendrologik ilmiy asar yaratildi. 1974-
yilda ilk bor o ‘zbek tilida A .U .U sm onovning «Dendrologiya» o ‘quv
qo‘llanmasi nashr etildi. 1980-yilda L.V .Yaskinaning «D endrologiya»
o ‘quv qo ‘llanmasi rus tilida chop etildi. U nda 0 ‘zbekiston dendroflorasi
tog‘, qum-sahro va to‘qay dendroflorasiga ajratib o ‘rganilgan. 0 ‘zR F A
Botanika b o g ‘idagi introduksiya qilingan daraxt va butalam i o ‘rgan ish
bo‘yicha olib borilgan ko ‘p yillik tadqiqotlar asosida «Д ендрология
Узбекистана» (14 tomli) ilmiy asarlar to ‘plam i nashr etildi.
0 ‘zbekistonda dendrologiya fanini rivojlantirish ustidagi ilm iy
ishlar 0 ‘zbekiston Fanlar akadem iyasining Botanika b og ‘i, B o tanik a
instituti, 0 ‘zbekiston O‘rmon xo ‘jaligi ilm iy tadqiqot instituti, T oshkent
Davlat agrar universitetining 0 ‘rm onchilik kafedrasi va boshqa ilm iy
tashkilotlarda olib borildi. 0 ‘zbekistonda bu fanga katta hissa q o ‘shgan
yirik olim lardan Rusanov F.N., Slavkina N .T ., Usmonov A.U.
Ozolin G.P. lam i sanab o ‘tish m umkin.
Daraxt va butalaming 0 ‘zbekistondagi to g ‘, cho‘l va sug‘oriladigan
mintaqalaridagi tuproqlami suv va sham ol eroziyasidan him o y a
qilishdagi rolini professor .M .B.D oshchanov, Gvozdikov A.V., A b layev
S.M., Ozolin G.P., Qayimov A .K ., Dosaxm etov A.O. o ‘z ilm iy
asarlarida bayon etishgan. Dendrologiya sohasida O ‘zbekiston olimlari
yozgan asarlaridan quyidagilam i keltirish mumkin: Rusanov F.N.
(«Тамариксы Средней А зии», 1949), («Дендрология Узбекистана»,
1965), Rusanov F.N ., Slavkina T.N. («Дендрология Узбекистана»,
1971, 1974), Usm anov A .U ., Kostelova G.S. («Деревья и кустарники
Средней Азии », 1974), K ulbachniy I. А (Арчовые леса Узбекистана,
1968), Ablayev S. М (Культура фисташки в Средней Азии, 1982) va
boshqalar.
0 ‘zbekistondagi to g ‘ m intaqasida tuproqlaming suv ta ’sirida
yuvilib
ketishi
va sel oqimlariga
qarshi kurashda professor
Doshchanov M.B va uning izdoshlari daraxt va butalam ing tuproqni suv
eroziyasidan saqlashdagi roli to ‘g ‘risida ilmiy izlanishlar olib borishdi.
Q ishloq xo'jalik ekinlari ekilgan yerlami shamol eroziyasidan saqlashda
daraxt va butalam ing aham iyati to ‘g ‘risida qishloq x o ‘jalik fanlari
doktorlari A .I.M olchanova, A.K.Qayimovlar unumli ravishda ilmiy
izlanishlar olib bordilar va o ‘rm on ihotazorlarini barpo etish sohasida
tavsiyalar ishlab
chiqishdi.
Orol
dengizining
qurigan tubidagi
tuproqlam ing shamol eroziyasidan saqlash uchun o ‘rmonlashtirish
y o ‘nalishida qishloq x o ‘ja lik fanlari doktori Z.B.Novitskiy boshchiligida
keng k o ‘lamda ilmiy izlanishlar olib borildi. 0 ‘zbekistonda o ‘rmon
ihotazorlarini
barpo
etish
va
o'rm onchilik
sohasining
boshqa
m uam m olarini yechim ini
topishda V.M.Rovskiy, V.P.Fimkin,
Ye.S.A leksandrovskiy,
Ye.A .Butkov,
I.V.Belolipov
va
boshqa
o ‘rm onshunos olim lam ing ilm iy izlanishlari katta o ‘rin egallaydi.
Dendrologiya fani Respublikam izdagi tabiiy o ‘rm onlar tarkibini
boyitish, ular m ahsuldorligini oshirish maqsadida dendrofloraga yangi
turlam i kiritish kabi vazifalam i bajardi, keyingi 100 yillik davrda
m am lakatim izga 130dan oshiq turdagi qimmatli daraxt-buta turlari
introduksiya qilindi. U lam ing k o ‘pchiligi 0 ‘zbekistonda ikkinchi
vatanini topdi, m uvaffaqiyatli o ‘sib xalq xo'jaligiga katta samara
keltirm oqda. Dendrologiya daraxt - butalar, turlar ichidagi xilma-xillikni
o ‘rganib hamda ulam ing biologik va ekologik xususiyatlarini hisobga
olgan holda turli iqlim va tuproq sharoitlari uchun mos daraxt va buta
turlarini tanlab, ulam i o ‘stirish tadbirlarini belgilab berdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |