6. DARAXTLARNI 0 ‘SISHI, RIVOJLANISHI VA HAYOTINING
DAVOMIYLIGI
Daraxt-buta o ‘sim liklarining hayot faoliyati tufayli bo‘yiga va eniga
o ‘sib rivojlanadi, y o g ‘o c h massasi ko‘payadi va hajmi kattalashib vazni
ham ortadi. Bu ho d isa o ‘sish jarayoni deyiladi. B o'yiga o ‘sish
m eristem a to ‘qima hujayralarining tez b o ‘linib turishi, eniga o ‘sish esa
kam biy hujayralarining b o ‘linishi hisobiga sodir b o ‘ladi. 0 ‘sish
jarayonida o ‘sim liklarda yangi shoxlar, barg va ildiz kabi organlar paydo
b o ‘ladi va o ‘sim likning hayotiy jarayonlarida ishtirok etadi. Daraxt va
butalam i o ‘sishi turli yoshlarda turlicha darajada b o ia d i va har xil sifat
o ‘zgarishlar yuzaga keladi.
Daraxtlaming to ‘liq urug‘ berish yoshi voyaga yetish yoshi deb
ataladi. Voyaga yetgan daraxtlam ing o ‘sishi b o ‘yiga kamayib, eniga
k o ‘payadi, yillik o ‘sish maksimal k o ‘rsatkichga yetgach u kamaya
boradi, bu texnik yetilish deyiladi. Bu jarayonlar o ‘simlikning
rivojlanishi deb ataladi. 0 ‘sish rivojlanish jarayonining boshlang‘ich
davri hisoblanadi. Ayrim o ‘simliklar hayoti davom ida bir marta gullaydi
va hosil beradi, so ‘ng qurib qoladi, b u nday o ‘simliklar т о п о к а ф
o ‘simliklar deb ataladi. Boshqa o ‘sim liklar uzoq vaqt har yili gullab
hosil berish xususiyatlariga egadirlar, ular polikarp o ‘sim liklar deb
ataladi. Daraxt va butalar polikarp o ‘sim liklar toifasiga kiradi. D araxtlar
o ‘tgan yilgi kurtaklaridan o ‘sib chiqqan novdalar hisobiga o ‘sadi.
Monopodial shoxlanishda yangi novdalar uchki kurtaklardan, sim podial
shoxlanishda esa yon kurtaklardan o ‘sib chiqadi. K urtak ko‘p m eristem a
hujayralaridan iborat bo‘lib, ular to ‘xtovsiz b o ‘linishi natijasida o ‘sish
nuqtasini hosil qiladi.
0 ‘sish nuqtasi konus shaklida bo ‘lib, ikki tom onda o ‘siqlari bor, bu
o ‘siqlar boshlang‘ich barglardir. T o‘liq takom illashgan kurtak b o ‘lajak
novdaning asosiy qismi, barg boshlang‘ichi q o ‘ltiq kurtak va uchki
o ‘sish nuqtasidan iborat. Kurtak qish davom ida rivojlanadi va t o i i q
shakllanib bahorda o ‘sish uchun tayyor b o ‘ladi. 0 ‘sish asosan uchki
novdada amalga oshadi. Agar u zararlansa, o ‘sish sekinlashadi yoki
to ‘xtab qolishi mumkin, bu holat yon kurtaklam i paydo bo ‘lishiga va
ulardan yangi novda o ‘sib chiqishiga sabab b o ia d i. D araxt va
butalaming o ‘sishi, o'sish jarayonlarini tezlashuvi, sekinlashuvi yoki
to ‘xtashi har bir turga xos b o ig a n biologik xususiyatlar b o iib , ularga
tashqi ekologik omillar kuchli ta’sir k o ‘rsatadi. B a ’zi daraxt turlari erta
bahorda tez uyg‘onadi va o ‘sa boshlaydi, u lar uchun +5 +6 °C harorat
yetarli hisoblanadi. Ammo ayrim turlar u ch u n ushbu harorat yetarli
emas, shuning uchun ularda vegetatsiya davri kechroq boshlanadi.
Vegetatsiya davri erta boshlanadigan daraxt turlariga tol, terak, qayin v a
forzitsiyani,
vegetatsiya
davri
kechroq
boshlanadigan
turlarga
qandag'och, eman, qora qayinni kiritish m um kin. Daraxt va butalarda
o ‘sishning davomiyligi ham turlichadir. Y ev rop a sharoitlarida em an v a
qoraqayin may oyining oxirlarida o ‘sishdan t o ‘xtaydi. Tog‘terak va d ala
zarangi 15 iyunda, qarag‘ay, qoraqarag‘ay, oqqarag‘ay, shum v a
qayrag‘ochlar 30 iyunda o ‘sishdan to ‘xtaydi. A rg‘uvon daraxti 15
iyulgacha, tilog‘och 15 avgustgacha o ‘sadi. Aksari daraxt b u ta
o ‘simliklar yozning birinchi yarm igacha (15 iyungacha) o ‘sadi, so ‘ngra
tinim holatiga kiradi va o ‘sishdan to ‘xtaydi. Buning asosiy sababi
intensiv o ‘sish davrida o ‘simlik bor zaxira m oddalarini sarflab q o ‘yadi
va natijada keyingi o ‘sish su r’atlari pasayadi. Yoz vaqtida kunning isib
ketishi ham o ‘sish tezligiga salbiy ta ’sir k o ‘rsatadi. 0 ‘simlik o ‘sishining
susayishi generativ organlar rivojlanishiga ijobiy ta ’sir etadi, organik
m oddalar zaxirasi shakllana boradi, ular o ‘simlikning kelgusi yildagi
o ‘sishi uchun sarflanadi.
Zaxirada
organik
moddalar
yig‘ilishi
vegetatsiya davrining
ch o ‘zilishi b a ’zi b ir daraxt va buta turlarini kuzda takroriy o'sishiga
sabab bo ‘ladi. A yrim daraxt turlari uchun yozgi tinim davri mavjud
emas, butun vegetatsiya davomida ular o ‘sishdan to ‘xtamaydi (tol,
terak). Ochiq jo y d a o ‘suvchi daraxtlar asosan b o ‘yiga hamda eniga
o ‘sadi va bahaybat shox-shabba hosil qiladi. Aksincha o ‘rmonda
o ‘suvchi daraxtlar o ‘rtasida konkurensiya vujudga kelib, bo‘yiga baland
o ‘sadi, pastki shoxlari quyosh nuri tushmagach, qurib, asta-sekin tushib
ketadi. Sifatli ishbop qurilish materiallari olish uchun daraxtlami qalin
qilib joylashtirib o ‘stirish o ‘rmonchilik amaliyotida yaxshi natijalar
beradi.
Daraxt va buta turlarini o ‘sishiga iqlim va tuproq sharoitlari turlicha
ta ’sir k o ‘rsatadi.
Shim oliy hududlarda tarqalgan daraxt turlari
0 ‘zbekiston sharoitlarida 2-3 marta tez o ‘sib rivojlanadi. 0 ‘zbekistonga
introduksiya qilingan daraxt va butalar vegetatsiyasi 25-30 kun ilgari
boshlanadi va odatdan ilgari tugaydi. Vegetatsiya davrining davomiyligi
ulam i o ‘z vatanlaridagiga qaraganda yaxshiroq o ‘sishiga sababchi
b o ‘ladi. Masalan, Y evropadan, Uzoq Sharqdan, Xitoydan va Shimoliy
Am erikadan 0 ‘zbekistonga introduksiya qilingan eman, qoraqayin,
qayrag‘och, katalpa, terak, tol, arg'uvon, qarag‘ay, virgin archasi,
kariya, kashtan, q a n d a g ‘och va boshqa daraxt-buta turlarida ushbu
qonuniyat kuzatiladi. B uning aksicha janubiy hududlarda o ‘sadigan
terak, Yevropa sharoitida, o ‘rmon mintaqasida o ‘suvchi qayin tundra
m intaqasida ekilgan taqdirda sekin о ‘sib rivojlanadi, chunki shimoliy
hududlarda yoz qisqa, harorat past va boshqa noqulay ekologik omillar
o ‘sim liklam ing hayotiy jarayonlariga salbiy ta’sir k o ‘rsatadi. Daraxt va
buta turlari o ‘sish tezligi turlichadir. Professor G.F.Morozov daraxtlami
o ‘sish tezligiga qarab quyidagi tartibda joylashtirgan: tilog‘och,
to g ‘terak, qandag‘och, qayin, qayrag‘och, qarag‘ay, zarang, shum,
em an, arg‘uvon, q o raq arag ‘ay, oqqarag‘ay va hokazo. Ushbu qatorda
tilo g ‘och juda tez o ‘ssa, oqqarag'ay juda sekin o ‘suvchidir. N.K.Vexov
daraxtlam i o ‘sish tezlig iga qarab 8 guruhga ajratadi. 1-guruhga teraklar,
2-guruhga shum bargli zarang, 3-guruhga so‘galli qayin, amur barxati,
qora va manjuriya y o n g ‘oqlari, sibir tilog‘ochi, oddiy grab, daur
tilo g ‘ochi, oddiy shum , to g‘terak, 4-guruhga oddiy qarag‘ay, daur
qayini, m anjuriya shum i, yashil eman, chetan, tatar zarangi, veymut
q arag ‘ayi, tut, m ongoliya emani, yong‘oq, oddiy qayrag‘och, tog ‘
qayrag‘ochi, dala zarangi, oddiy qoraqarag‘ay, duglas oqqarag‘ayi,
mayda bargli arg‘uvon, 5-guruhga tikanli q oraq arag ‘ay, sibir qora
qarag‘ayi, tog‘ qora q a ra g ‘ayi, 6-guruhga tyanshan qora qarag‘ayi
kiritilgan. Toshkent sharoitlarida o ‘sish su r'atlari aks ettirilgan daraxtlar
qatori quyidagicha: terak, baqaterak, qoraterak, mirzaterak, qoratol,
g ‘arb katalpasi, oq akatsiya, qirg‘oq shumi, gledichiya, g ‘arb chinori,
shirin mevali zarang, am erika zarangi, m ayda bargli qayrag‘och, virgin
archasi, eman, jiyda, a rg ‘uvon, amur barxat daraxti, sibir tilog‘ochi,
turkiston qayini, kariya-pekan, tog‘terak, eld o r qarag‘ayi, tyanshan
qoraqarag‘ayi. Daraxtlam ing tez yoki sekin o ‘sishini o ‘rganish, yangi
madaniy o ‘rmonlar va ihota o ‘rmonzorlari barpo etishda tez o ‘sadigan
daraxt turlarini tanlab olishda muhim aham iyatga egadir.
Daraxt va butalar o ‘sishi va rivojlanishi jaray o n id a yangi hujayra,
to ‘qimalar hosil bo‘ladi, organlari yangilanadi. U lar ontogenezida o ‘sish,
rivojlanish va nobud boMish jarayonlari izchillik bilan biri-birini
almashtiradi. Daraxtlar hayotining davom iyligi ulam ing ontogenezida
tabiiy qarib qolishiga b o g ‘liq. Chunki qariy bo shlash ulam ing hayot
faoliyatini susaytiradi. D araxtlam ing hayotiy faoliyatining susayishiga,
o ‘z navbatida tashqi ekologik sharoitlar, b iologik om illar va inson
faoliyati anchagina ta ’sir k o ‘rsatadi. Hayot faoliyatining susayishi degan
so‘z - uchki meristema va kambiyning em brion to ‘qim alari faoliyatining
buzilishidir. Tabiiy yetilish yoshiga yetgan, y a ’ni qarish yoshiga
yaqinlashayotgan daraxtlarda o ‘stiruvchi m oddalar kamayadi, bo'yiga
yillik o ‘sish qisqaradi, y o g ‘ochlik yillik halqalari torayadi, umuman
olganda daraxtning hayot faoliyati sezilarli susaya boradi, shoxlari ustki
qismlaridan quriy boshlaydi. Albatta, har qand ay tirik qariyotgan
organizmlar kabi daraxtlarga ham tashqi noqulay sharoitlar kuchliroq
ta ’sir etadi. Masalan, o‘rm onda o'sayotgan daraxtning atrofidagi boshqa
daraxtlar kesib tashlanib, u ochiq joyda q oldirilsa, kuchli yorug‘lik,
yuqori harorat va shamol ta ’sirida ancha zararlanadi, chunki u bunday
sharoitga moslashmagan b o ‘ladi. Jum ladan,
issiq ta ’sirida unda
transpiratsiya kuchayadi, am m o transpiratsiya uchun sarflanadigan zarur
suvni darhol tuproqdan ola olmaydi, natijada daraxt qurib qolishi
mumkin.
Bir xil turdagi daraxtlar turli sharoit-da h a r xil sabablarga ko‘ra
turli tezlikda qariydi. A gar tuproq-iqlim sharoiti qulay b o ‘lsa, daraxt
uzoq umr ko‘radi, aksincha quruq issiq iqlim tu p ro q unumdorligi past,
namlik yetishmovchiligi oziq moddalarini o ‘zlashtirishni qiyinlashtiradi.
-
f. I p j —
hasharotlar,
jumladan,
kosus,
shahar
' 3 ”"
mo ‘yl ovdor i
kabilar
zararlaydi,
u
Do'stlaringiz bilan baham: |