2-rasm. G'arbiy Tyan-Shanda oddiy qarag'ayning madaniy o'rmoni.
V.L.Komarov tur hayotning bo‘lagi deb «U ning hayotda shakllari
qanchalik xilma-xil bo‘lsa, yem ing m a’lum qism ida shunchalik k o ‘p
b o iad i. Hayotning borishi tur hosil b o iis h id a n iborat, agar shunday
boMmasa, hayot taraqqiy etmas edi. B oshqacha qilib aytganda, tur
tabiatda hayotning borishidir va bu albatta, haqiqiy obyektiv faktdir. T ur
doimo harakatda b o ‘ladi va o ‘zgarib turadi. Shuning uchun tumi yerdagi
hayotning shakli sifatida aniqlashda uning barcha xususiyatlarini va
o ‘zgarib turishini hisobga olish zarur».*Tum i m ohiyatini tushunishga
harakat qilgan V.L.Kom arov dialektika qonunlari asosida turga
quyidagicha ta’rif beradi: «Umumiy boshlang‘ichdan kelib chiqqan va
tashqi sharoit ta ’sirida hamda yashash uchun kurashda tanlangan
b o ‘g ‘inlar yig‘indisi tur demakdir». Tur evolutsion jarayonning m a’lum
bosqichidir. Ushbu ta ’rif organizmning tashqi m uhit omillari va boshqa
organizmlar bilan munosabatini o ‘z ichiga oladi. Demak, yuqorida
bildirilgan fikrlarga ko‘ra tum i bir xil o ‘zgarm as deb tushunish xato
b o ‘lib, tur doimo o ‘zining evolutsion rivojlanish jarayonida o ‘zgarib
turadigan va xilma - xil shakllam i hosil qiladigan hayotiy shakl sifatida
qaralishi kerak. Turning o ‘zgarishida asosiy rolni tashqi muhit omillari
o ‘ynaydi. Muhit sharoitining o ‘zgarishi va bu o ‘zgarishning organizm ga
ta ’siri natijasida turga xos yangi belgilar doim iy ravishda paydo b o ‘lib
turadi. Daraxt va buta turlari yer yuzida g eografik sharoitlarga tarixiy
sabablarga, boshqa organizmlar bilan m unosabatga va inson ta ’siriga
ko'ra muayyan qonuniyat asosida tarqalgan.
Yer yuzida ekologik om illar iqlim, issiqlik, namlik, yorug‘lik va
boshqa omillari m intaqalar bo ‘yicha taqsim langan va shunga k o ‘ra
o ‘simlik dunyosi va tuproq tiplari ham gorizontal ravishda m intaqalar
b o ‘yicha joylashgan. 0 ‘sim lik turlarini yer yuzida taqsimlanishi ulam i
biologik, ekologik ko ‘payishi va tarqalish xususiyatlariga hamda tashqi
muhit sharoitlariga bog‘liq. Tashqi muhit om illari doimiy o ‘zgarib turadi
va bu hoi o'sim liklar tarqalishiga ta’sir etadi. U shbu ta ’sir aktiv yoki
passiv ko‘rinishda b o ‘ladi. Inson faoliyati ham ulam ing tarqalishiga
kuchli ta’sir etadi va o‘sim lik arealini o ‘zgartirib yuboradi. Yer yuzida
yuzaga kelgan tabiiy m intaqalar o ‘zining o ‘sim lik dunyosi, iqlimi,
faunasi va tuproq qoplami bilan tavsiflanadi. M D H territoriyasida 7 ta
tabiiy mintaqa b o ‘lib, ular quyidagilardan iborat: tundra m intaqasi,
o ‘rmon-tundra mintaqasi, o ‘rmon m intaqasi, o ‘rmon-dasht m intaqasi,
dasht mintaqasi, d ash t-c h o i mintaqasi va c h o ‘l mintaqasi. Shimoldan
janubga borgan sari bu gorizontal m intaqalar bir-biri bilan alm ashinadi.
Bu xil gorizontal mintaqalardan tashqari to g ‘lik hududlarda vertikal
mintaqalar (poyaslik) kuzatiladi. Bunda muayyan tog‘ balandligida, shu
balandlik uchun xos b o ‘lgan iqlim sharoitlari mavjud bo‘lib, ularda
o ‘ziga xos daraxt va buta o ‘simliklar ham da tuproq tiplari rivojlanadi,
tog‘da balandlik k o ‘tarilgan sari dendroflora tarkibi ham o ‘zgaradi.
Toqqa har 100 m k o ‘tarilganda o ‘rtacha havo harorati 0,6-l°C ga
pasayib boradi, y a ’ni dengiz sathidan toqqa ko ‘tarilishda harorat
pasayadi, quyosh radiatsiyasi oshadi, namlik miqdori ko‘payadi. Bu kabi
o ‘zgarishlar albatta dendroflora vakillarini xilma-xilligini ta’minlaydi.
Dendroflorani xilm a-xilligi tog‘ yonbag'irlari ekspozitsiyasiga ham
b o g iiq dir. Shim oliy, shim oliy-g‘arbiy, shimoliy-sharqiy yonbag‘ir-
larida, y a ’ni to g ‘ning soya va salqin tomonida, quyosh nuri tik
tushadigan janu b iy to g ‘ yonbag‘irlariga nisbatan o ‘rmon qalin bo‘ladi va
dendrologik tarkibi ham boy bo'lib, bu o ‘z navbatida tuproq hosil
bo ‘lish jarayonlariga ijobiy ta’sir etadi, unumdor jigarrang tog‘
tuproqlarini b un yodga k e ltira d i./0 ‘sim lik turlari tarqalgan va egallab
olgan hudud areal deb ataladi. Tur katta materikni yoki biror qismini
egallashi m um kin. Shunga ko‘ra o ‘sim liklar areali katta va kichik
b o ‘lishi mumkin. O datda, areali keng turlar areali tor turlarga nisbatan
kam uchraydi. 0 ‘sim lik areallarini katta-kichikligiga qarab ular 4 ga
bo‘linadi: kosm opolit, keng areal, tor areal va endemik arealga ajratiladi.
Kosmopolit arealli o ‘simliklar - bu arealni hosil qiluvchi turlar
tabiiy m intaqalarda tarqalgan bo‘lib, bir necha materikni egallaydi.
0 ‘tgan geologik davrlarda, jumladan, toshko‘mir davrida yer yuzida
iqlim bir xil b o ‘lib, o ‘sim liklar tarkibi ham bir xil bo ‘lgan. Hozir yer
yuzida iqlim sharoitlari xilma-xil bo ‘lib, dendroflora tarkibi ham shunga
k o ‘ra turli m am lakatlarda turlichadir. Bunday sharoitlarda ayrim
dendroflora vakillarigina moslashib tarqala olishi mumkin. Daraxtlar
ichida ko‘p tarqalgan va kosmopolit areal hosil qiladigan turlar y o ‘q,
asosan u ko ‘p yillik o ‘t o ‘simliklarga xosdir. M asalan, qamish, qoqio‘t
yer yuzida keng tarqalgan b o ‘lib, kosmopolit arealga egadir.
Keng arealli o 'sim lik lar - bu xil areal hosil qiluvchi turlar bir necha
materikni va ular o ralig'id agi bir necha mintaqani ishg'ol qiladi. Bunday
keng arealli daraxt turlariga oddiy qarag‘ay, to g ‘terak, so‘galli qayin
misol bo‘lishi m um kin. Tor arealli o ‘sim liklar - biror materikning
m a’lum qism inigina ish g ‘ol qiladi. Bularga qoraqayin, shum, grab va
zamab turlari kiradi.
Endemik turlar areali - daraxtlar egallagan hudud nihoyatda
cheklangan b o ‘ladi. U lar faqatgina m a’lum bir geografik mintaqada
o ‘sadi, ularga kavkaz qoraqarag‘ayi va kavkaz oqqorag‘ayi misol
b o ia d i. Ushbu ninabargli daraxt turlari kavkaz to g ‘larining g ‘arbiy
qismidagina tarqalgan. X andon pista ham M arkaziy O siyo respublikalari
va Eronning tog‘ etaklarida qurg‘oqchil lalmi y erlarda keng tarqalgan.
Eldor va pitsundiya q arag ‘ayi ham K avkazning kichik hududlarida
tarqalgan. Maftunkor o q qarag 'ay Kam chatka yarim orolining sharqiy
qismidagina o ‘sadi. U m um an endemik turlar to g ‘ hududlarida va
orollarda ko‘proq tarqalgan.
B a’zi bir daraxt va buta o ‘sim liklar faqat m a ’lum sharoitlardagina
o ‘sishi mumkin, ular o ‘z areallaridan tashqaridagi boshqa sharoitlarga
tushib qolishsa, moslasha olishm aydi va nobud b o ‘lishadi. M asalan,
botqoqliklarda,
qum liklarda,
suvda,
sho‘rxok
yerlarda
o ‘sishga
moslashgan daraxt-buta turlari boshqa sharoitlarda o ‘sa olmaydi.
0 ‘simlik arealining m arkazida tur shakllarining xilm a-xilligi kamroq,
areal chegaralarida bo‘lsa k o ‘payadi. Masalan, em an, shum, arg‘uvon,
qoraqarag‘ay o ‘z arealning jan ub iy va shimoliy chekkalarida faqat ayrim
qismlarida uchraydi. 0 ‘sim liklar areali yaxlit, alohida-alohida va
lentasimon b o‘ladi. Agar daraxt turi biror hududda paydo b o ‘lib, bir
tekis tarqalib, yaxlit hududni ishg‘ol etsa, yaxlit areal deyiladi. Agar tur
tarqalgan may don ikkita yoki undan ortiq qism ga b o iin ib ketsa yoki shu
tur bir-biridan alohida chegaralangan hududlarda joylashgan bo'lsa, u
alohida areal deyiladi.
Masalan, qarag‘ayning areali Kavkazning jan u b iy qismida orollar
shaklida joylashgan b o ‘lib, yana alohida sharqiy Kavkazda ham
uchraydi. Kedr qarag‘ayi Sibim ing deyarli ham m a qism ida uchrab,
M DH ning yevropa qismida o ‘rm on m intaqasining shim oliy sharqigacha
kirib boradi, so‘ngra alohida Yevropa g ‘arbidagi to g ‘larda ham kichik
hududlarda o ‘sadi.
Daraxt va buta o ‘sim liklarining hozirgi areali quyidagi sabablarga
k o ‘ra shakllangan.
1. Yer yuzining geologik o ‘zgarishi, dengizlar, to g ‘lam ing paydo
b o ‘lishi, iqlimning o ‘zgarishi, m uzliklam ing paydo b o ‘lishi.
2. Hayvonlaming m uayyan turlarini ozuqa sifatida iste’mbl qilishi.
3. 0 ‘simliklaming qushlar yordamida va sham ol vositasida
tasodifan uzoq hududlarga, o ‘z arealidan ancha chetda tarqalib, asosiy
arealidan uzilib qolishi.
4. Arealni uzilib alohida b o ‘lib qolishiga inson faoliyati ham ta’sir
qilishi mumkin. Inson doim o o ‘zi uchun foydali o ‘sim liklam i bir
geografik mintaqadan ikkinchi geografik m intaqaga k o ‘chiradi va
tarqatadi. Oq akatsiya, virgin archasi, moviy qoraqarag‘aylar, kofe,
geveya, gvozdika, какао daraxtlari bunga misol b o ‘ladi.
A realning har xil qismida tur bir-biridan ajralib qolsa, yangi b o ig a n
sharoitlarda o ‘sib rivojlanaversa, yangi turlar vujudga keladi. Bunday
yangi turlar alm ashinuvchi turlar deyiladi. Agarda o ‘simlik о ‘sib turgan
sharoitlar o ‘zgarib qolsa ham, shunday qonuniyat kuzatiladi.
Lentasim on arealni asosan daryo qirg‘oqlari bo‘ylab o ‘sadigan
o ‘sim liklar hosil qiladi. Bunga A m udaryo va Sirdaryo to ‘qay
o ‘rm onlarida o ‘suvchi turanga, qora terak, jiyda, yudg‘un, chakanda
hamda tollar m isol b o ‘lishi mumkin.
*
Inson ongli hayot kechira boshlagan davrlardan boshlab, tabiatda
o ‘zining ehtiyoji uchun zarur b o ‘lgan oziq-ovqat, dorivorlik ahamiyatiga
ega b o ig a n foydali o ‘sim liklam i b ir joydan ikkinchi joyga k o ‘chirib,
yangi sharoitlarda o ‘stirib, ko ‘paytirgan hamda foydalangan. 0 ‘tgan 200
yillik davrda bu ish shu qadar avj oldiki, yovvoyi holda o ‘sib yotgan
k o ‘p o ‘sim liklam i m adaniylashtirilib, o ‘stirish boshlandi, ulam ing
qimmatli navlari yaratildi. Inson doim o o ‘simliklar orasidan yirik
mevali, o ‘zini ehtiyojini qondira oladigan qimmatli shakllami saralab,
tanlab olib, payvand qilib ko‘paytirgan.
0 ‘sim liklar y er yuzida faqat odam yordamida tarqalmagan, ulam ing
mevasi va u r u g ia r i qush va hayvonlar vositasida, shamol orqali uchib,
suvlarda oqib tabiatda biz hozir shohid b o ‘lib turgan holatda tarqalgan
Do'stlaringiz bilan baham: |