A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

7. DARAXT TURLARI VA ULARNING A R E A L L A R I,
GEOGRAFIK TA RQ ALISH I, INTRODUKSIYASI VA
IQ LIM LASH TIR ISH
Turga biologiyada asosiy sistem atik birlik sifatida qaraladi. Tur 
doimiy irsiy belgilarga ega b o ‘lib, ulam i avloddan-avlodga o ‘tishini 
ta ’minlaydigan organizmlar y ig ‘indisidan iboratdir. Daraxt-butalar, 
o ‘sim liklam i o ‘rganishda va ulam i am alda foydalanishda turning belgisi 
katta ahamiyatga egadir.'T ur o ‘sim liklar sistematikasi geografiyasida, 
ulam ing yashab turgan m uhitdagi hayotiy omillar bilan m unosabatida 
hamda boshqa o ‘simliklar bilan b o g ‘lanishida, seleksiya va duragaylash 
ishlarida asosiy sistematik birlik hisoblanadi. Har b ir o ‘sim lik turi 
m a’lum hududda tarqalgan b o ‘lib, uning o ‘sish m aydoni uning areali 
deyiladi. Daraxt va buta turlarining arealida, xilm a-xil sharoitlarda 
ulam ing turli shakllarini o ‘zaro taqqoslab k o ‘rsak ham da tur hayotidagi 
tarixiy omillami hisobga olsak, turlar arealida aniq belgilangan chegara 
bo ‘lmasligiga amin bo'lam iz. M asalan, qarag‘ay turkum iga m ansub sibir

---

kedr q a ra g ‘ayi Sibirda bepoyon o ‘rm onlar hosil qiladi, shu turkumga 
m ansub kedr qarag‘ayi G ‘arbiy Yevropa tog‘ o ‘rm onlarida ham 
uchraydi. Bu ikkala qarag‘ay turi morfologik jihatdan bir-biridan kam 
farq qiladi, y a ’ni Yevropa kedr q arag ‘ayining qubbasi va urug‘i Sibir 
kedr q a ra g ‘ayinikiga nisbatan m aydaroq bo‘ladi. Ushbu m isolda ikkita 
kedr q a ra g ‘ayining turaro farqi kam b o ‘lishiga qaramay, yaxshi ajralib 
turadigan areali mavjudligini k o ‘rishimiz mumkin. Qoraqayinning 
yevropa, fin, sibir va koreya turlarining areali bir-biri bilan qo ‘shilib 
ketadi. U shbu qoraqayin turlari m orfologik jihatdan bir-biridan kam farq 
qiladi. Q a ra g ‘ayning oddiy va ilm oqli turlari Kavkaz ham da Qrimda 
o ‘sadi. U lam ing areali bir-biridan yaxshi ajralib turadi. Lekin ular ham 
m orfologik jihatdan bir-biridan kam farq qiladi. Ilmoqli qarag‘ay 
issiqsevar b o ‘lib shu biologik xususiyati bilan oddiy qarag‘aydan farq 
qiladi. K .Linney ko‘p sonli b o ‘lgan o ‘simliklar turini tasvirlagan 
b o ‘lsada, turga ta ’rif berm agan. Ch.Darvin ham turning kelib chiqishi 
haqida nazariya yaratgan b o ‘lsada, turga to‘liq ta ’rif bermagan. 
C h.D arvinning fikricha turlar - bu bir-biriga o ‘xshash o ‘simliklar 
to ‘dasidir. Q o ‘n g ‘ir eman va qoya em anni ayrim botaniklar mustaqil tur 
deb hisoblasalar, boshqalari ulam i turcha deb hisoblaydilar.'A kadem ik 
V .L .K om arov «Учение о виде растений» asarida shunday fikrlar 
bildiradi. 0 ‘z-o ‘zidan m a’lum ki D arvin fikricha tur tarixiy hodisadir. 
Tur paydo bo'ladi, rivojlanadi, s o ‘ng sharoit o ‘zgarib yangi kuchliroq 
hayotchan organizmlar paydo b o ‘lib qolsa, u o ‘z o ‘m ini almashtiradi va 
y o ‘qotadi. 
K.A.Timiryazev 
o ‘zining 
«Исторической 
метод 
в 
биологии» asarida tur haqida quyidagicha fikrlami bildiradi: «Shunday 
qilib oldim izda turgan m asala shuki tur tabiiy tarixiy hodisa b o ‘lib, aniq 
tushuncham i yoki haqiqiy faktm i? Ana shuni bilishimiz kerak. Biz 
bunga quyidagicha javob berishim iz mumkin: tur - m a’lum kategoriya