5. DARAXTLARNING IC H K I (ANATOM IK) T U Z IL ISH I
HUJAYRA VA T O ‘Q IM ALAR
0 ‘simlik organizmining asosiy anatomik b irlig i-b u hujayradir.
H ujayralar shakliga ko‘ra, ik k i guruhga bo ‘linadi: parenxim atik va
prozenximatik.
Parenximatik hujayralar uzunligi va eni bir xil o ‘lcham larga ega
bo ‘lsa, prozenximatik hujayralar uzun va o ‘tkir uchli shakllarga egadir.
Hujayra protoplast va qobiqdan iboratdir. Kim yoviy jih atd an qaralsa,
yosh hujayra qobig‘i organik m odda-kletchatka yoki sellulozadan iborat
bo‘lib, kimyoviy formulasi (С бН ю 05)п kabi ifodalanadi. V aqt o ‘tishi va
daraxt yoshini oshishi m unosabati bilan hujayra q o b ig ‘ining tarkibi
murakkablashib boradi, y a’ni k o ‘p hollarda yog‘ochlashuvi boshlanadi.
Hujayra qobig‘ining yog‘ochlanish jarayoni lignin m oddasi (lotincha
lignum -yog‘och m a’nosida) hosil b o iis h i bilan kechadi. B a ’zi hollarda
hujayra qobig‘ida po ‘kaklanish jaray o n i ro ‘y beradi, u p o ‘kak moddasi-
suberinni hujayra qobig‘iga so ‘rilib ketishi oqibatida yuzaga keladi.
Protoplast
tarkibiga-hujayraning
ichki
organlari-protoplazm a,
hujayra yadrosi va plastidalar kiradi. Protoplazma yoki plazm a-tiniq
yarim suyuqliksimon shilim shiq m assa b o ‘lib, turli organik va mineral
moddalardan va 80% ga yaqini suvdan iboratdir. O rganik m oddalardan
birinchi o ‘rinda oqsil moddalar, kam roq m iqdorda m oysim on moddalar,
uglevodlar, turli azotli va azotsiz m oddalar uchraydi. Y uqori harorat,
kuchli kislotalar, zaharli m oddalar ta ’sirida va suvsizlikdan protoplazm a
burishib qoladi va nobud b o ‘ladi. Hujayralar atrofidagi protoplazm a
plazm odesm alar orqali (hujayra qo b ig‘iga kirib turuvchi) ingichka
plazm atik iplar orqali bog‘langan.
Hujayra yadrosi protoplazm ada joylashgan b o ‘lib, o datda dumaloq
shaklga egadir. U rangsiz, lek in protoplazm a suyuqligidan zichroq
b o ia d i va kimyoviy jihatdan protoplazm adan tarkibida fosfor borligi
bilan farq qiladi. Hujayradagi m u h im hayotiy jarayonlar uchun yadro hal
qiluvchi ahamiyatga egadir. P lastidalar protoplazm ada joylashgan
bo‘lib, zich tanachalar ko‘rinishida b o ia d i. Ular rangsiz (leykoplastlar),
yashil (xloroplastlar) sariq y o k i olovrang (xrom oplastlar) b o ia d i.
Leykoplastlar (grekcha leykos-oq) u ru g ia m i m a g ‘zida,
ildizida,
ildizmevalarda, ildiz tuganaklarida uchraydi. Leykoplastlar barglarda
kraxmal va qand moddasini zax irag a aylanishini ta ’m inlaydi. Kurtakdan
yangi yozilgan bargchalardagi leykoplastlar y o ru g iik d a asta-sekin
xloroplastlarga aylanadi. X lorop lastlar (grekcha xloros-yashil) barcha
yashil hujayralarda m avjud b o ‘lib, ularda o ‘ta muhim fiziologik jarayon
uglerod assim ilatsiyasi, y a ’ni y o ru g ‘lik ta ’sirida uglerod oksidi va suv
ishtirokida kraxmal sintezi sodir b o ‘ladi. Xromoplastlar (grekcha xroma-
rang) chetan, n a ’matak, d o ia n a m ev a larid a , sariq va olov rang gullarida
uchraydi va ular xloroplastlardan asta-sekinlik bilan xromoplastlarga
aylanadi. Hujayrani o ‘sishi bilan uning protoplazmasida suvli suyuqlik
bilan to ‘lgan b o ‘shliqlar hosil
bo‘la boshlaydi. Bu b o ‘shliqlar
vakuolalar, suyuqlik b o ‘lsa hujayra shirasi deb ataladi. Hujayra shirasida
kislotalar va ulam ing tuzlari, uglevodlar, oqsil moddalar, pigmentlar
(b o ‘yovchi moddalar) uchraydi. Pigmentlardan eng k o ‘p tarqalgani
antotsianlar hisoblanadi. H ujayra shirasini reaksiyasiga b og‘liq holda u
hujayra shirasini moviy, siyohrang va qizil rangga b o ‘yalishini
ta ’m inlaydi.
0 ‘sim lik gullarini, barglarini kuzgi rangini, eman, o ‘rik va boshqa
tur lam ing yangi barglaridagi q iz g ‘ish rang ular hujayralarida ushbu
p igm entlar m avjudligidan darak beradi. Tuzilishiga va bajaradigan
hayotiy funksiyasiga ko‘ra bir xil b o ‘lgan hujayralar guruhiga to'qim alar
deb ataladi. Bajaradigan funksiyalariga ko ‘ra hosil qiluvchi (yaratuvchi),
qobiq hosil qiluvchi, o ‘tkazuvchi va mexanik to ‘qimalarga ajratiladi.
Y aratuvchi-hosil
qiluvchi
t o ‘qimalarga
o ‘sim liklam ing
o ‘sish
nuqtalaridagi joylashgan m eristem a kiradi. Meristema birinchi to ‘qima
hisoblanib, bir necha qavat jo y lash g an bir xil va zich b og‘langan
parenxim a
hujayralaridan
ib o rat
b o ‘lib,
ular intensiv
bo‘linib,
k o ‘payishga moyil b o ‘ladi. M eristem ani tashqi qavatida qobiq hosil
qiluvchi, uchki qavatlarida o ‘tkazuvchi to ‘qimalar va o ‘zak rivojlanadi.
O raliq qavatlar p o ‘stloq qavatini hosil qiladi. 0 ‘simliklarda
ikkilam chi hosil qiluvchi to ‘qim alar: kambiy, po ‘kak kambiysi,
kallyuslar ham uchraydi. Q oplovchi to ‘qimalar o ‘sim liklam ing turli
organlarini qoplab turuvchi va u la m i mexanik zararlanishdan, yuqori va
past haroratning zararli ta ’siridan, suv b u g ‘lanishidan saqlaydi va asosan
teri qatlam i (epidermis) p o ‘k a k (peridermis) va po ‘stloqdan iborat
b o ‘ladi. 0 ‘simlikning yosh novdalari yupqa p o ‘stloq qavati bilan
qoplangan b o iib , u bir-biriga z ic h joylashgan parenxima hujayralaridan
iboratdir. Y upqa po ‘stloqni b a ’zi joylarida og‘izchalar yoki oraliqchalar
m avjud b o ‘lib, ular ikkita hu jay ralar tugallangan qatori orasida bo‘lib,
ushbu hujayralar o ‘zining tuzilish ig a ko‘ra boshqa hujayralardan
farqlanadi. Tashqi muhitning o ‘zgarishiga qarab ushbu og‘izchalar goho
ochilib, goho bekilib turadi. U sh b u og‘izchalar orqali tashqi muhit va
ichki organlar o ‘rtasida b u g 'la n is h va gazlar almashinuvi am alga oshadi.
Yupqa po‘stloqning tashqi hujayra qavati yoki kutikulasi od atd a
qalinlashgan va moddalar qavati bilan qoplangan b o ‘ladi.
B a’zi o ‘simliklaming po‘stlog‘i unsim on oq g ‘ubor, tukchalar va
tangachalar bilan
qoplangan
boMib,
ular
p o ‘stloqning
h im oya
funksiyasini
kuchaytiradi.
Po'stloq
o ‘sim lik
organlarida
uzo q
saqlanmaydi, yoz oxirida ular p o ‘kak to ‘qim alar bilan alm ashinadi.
Po‘stloq asosan ninabargli daraxtlam ing bargida uzoqroq saqlanadi.
Po‘kak to ‘qima, oddiy po‘kak p o ‘stloqdan yoki hosil qiluvchi
to ‘qimadan (po‘kak kambiy) hosil bo 'lad i. P o 'k ak to ‘qimaning h u jay ra
qobig'i asta-sekin suberin bilan singib to ‘ladi, natijada bu qavat suv va
gazni o ‘tkazmaydi. Shunday qilib p o ‘kak hujayralar oziq m oddalar
olmay qo ‘yadi va natijada nobud b o ‘ladi. P o ‘kak hujayralarda hav o
mavjud b o ‘lib, ular issiqlikni yaxshi o ‘tkazmaydi. Demak, p o ‘k ak
qatlami o ‘simlikni ortiqcha suvni b u g ia tis h d a n va tashqi m uhitning p a st
harorat ta’siridan saqlaydi.
B a’zi o ‘sim liklarda-em an va amur barxatida p o ‘kak qatlami h ad d an
ziyod qalinlashib ketadi va ular p o ‘kak m anbai sifatida ishlatiladi.
Kuzda p o ‘kak to ‘qima hosil qila olm agan bir yillik novdalar qishki
davrda sovuqlardan zararlanadi.
0 ‘tkazuvchi to ‘qimalar suv va unda erigan mineral m oddalam i
ildizdan novdalarga, barglarga, gullar va m evalarga yetkazib berish va
barglarda fotosintez natijasida hosil b o ‘lgan organik moddalami n o v d a
va ildizga o ‘tkazib berish uchun xizmat qiladi.
Suv o ‘tkazuvchi to‘qimalar tanada v a barglarda bo‘lib, ular asosan
traxey va traxeidlardan tuzilgan b o ‘ladi. T raxeylar-suv bilan, q ism an
havo bilan to ‘lgan o ‘lik hujayralardir. U la r nisbatan uzun trubachalar
ko ‘rinishida b o iib (ba’zan oddiy k o ‘z b ilan ham k o ‘rish m um kin) b ir
necha qisqa hujayralar qavatidan iborat, ulam i ajratib turuvchi to ‘siq la r
erishi natijasida bir-biriga ustma-ust jo ylashadi. T o‘siqlar to ‘liqligicha
erib ketmaydi, ularda ko‘plab teshiklar paydo bo'ladi. T ru b k alar
uzunligi odatda 10 sm, emanda u 3 m etrga, lianalarda 5 m etrgacha
bo'ladi.
Traxeidlar
protoplastlaridan
m ahrum
bo'lgan,
ikki
y o n i
o ‘tkirlashgan uzun (1-5 mm) hujayralaridan iboratdir. U lardan suv
qiyinchilik bilan harakatlanadi, chunki k o ‘ndalang to‘siqlar suv y o ‘lida
ko ‘plab uchrab turadi. Traxey va traxeidlam ing uzunasiga devorlarida
teshiklar bo‘lib, suv ular orqali q o ‘shni kameralarga o ‘tib tu rish i
mumkin. Organik moddalar barglam ing p o ‘stlog‘i va tom irlarid a
elaksimon trubkalar orqali harakatlanadi. Elaksim on trubkalar uzun tirik
hujayralardan tashkil topgan b o ‘lib, ular sellulozali qobiqqa egadir.
Elaksim on trubkalar uzunasiga bir-biriga ustm a-ust joylashib, ular
t o ‘rsim on yoki elaksim on k o ‘rinishdagi teshiklarga ega to ‘siqlar orqali
bir-biridan ajratilgan holda b o ‘ladi. Bu kabi elaksimon to‘siqlardan
asosiy organik m oddalar-uglevodlar va oqsil eritmalari bemalol
harakatlanadi. M exanik to ‘qim alar o'sim liklam ing turli mexanik ta ’sir
chidam liligini oshiradi, y a ’ni cho ‘zilish, egilish, ezilish kabi o ‘zgarishlar
o ‘simlik tanasi, novdalariga zarar keltirmaydi. U lar mexanik tolalar yoki
sklerenxim a, kollenxim a va tosh hujayralardan iborat b o ‘ladi. M exanik
tolalar, (sklerenxima) uzun prozenxima, ya’ni tomonlari o ‘tkir uchli,
qobiqlari qalinlashgan hujayralardan iboratdir. Ushbu hujayralarda tirik
organlar mavjud em asdir. M exanik tolalar qobig‘i toza selluloza yoki
lignin
bilan
singdirilgan
sellulozadan
iborat.
Shuning
uchun
y o g ‘ochlashgan tolalar ju d a egiluvchan, lekin kamroq cho‘ziluvchan
b o ‘lib qoladi, natijada d araxt tanasi shamol vaqtida chayqalib egilsada,
darhol oldingi holatiga qaytib oladi. P o‘stloqda uchrovchi mexanik
tolalar tolasimon iplar deb atalsa, yog‘ochdagilari-libriformalar deyiladi.
Ular yosh novdalarda uchramaydi. Yosh novdalarda o ‘ziga xos
alohida to‘qim alar-kollenxim alar uchraydi, ular asosan qobiqlari
y o g ‘ochlashmagan
notekis
o ‘lchamli
tirik
hujayralardan tashkil
topgandir. Kollenxima h am nafaqat o ‘sish, balki egilib-cho‘zilishga,
y a ’ni mexanik xususiyatlarga ham egadir. Ular asosan p o ‘stloq ostida
joylashadi. 0 ‘sim likda b u kabi mexanik hujayralardan tashqari toshga
aylangan hujayralar ham uchraydi. Ular ko‘p qirrali, notekis, qobig‘i
kuchli va qalin y o g ‘ochlashgandir. Ohaktosh va kremnezem tuzlari
toshlashgan hujayralam ing qobig‘i tarkibida b o iib , ulam ing qattiqlik
darajasini oshiradi. U lar o i i k hujayralar b o iib , asosan, daraxtlaming
u ru g ‘ va mevalarida, p o ‘stloqlarida uchraydi. Daraxtning yog‘ochi
asosan tirik elem entlardan iborat b o iib , ularda zaxiradagi organik
m oddalar (kraxmal, m oylar) y ig ilad i. Bundan tashqari, yog‘ochda
o ‘tkazuvchi to'qim alar (traxeid va tomirlar) hamda mexanik to ‘qimalar-
y o g ‘och tolalari yoki libriform lar ham ko‘plab uchraydi. Hujayralaming
qobiqlari barcha to ‘qim alarda lignin bilan singdirilgan b o iib , uning
m iqdori turli hujayralarda turlichadir. Bu kabi hujayra qobiqlari
selluloza hujayralariga qaraganda juda qattiq, m o ‘rt va egiluvchanligi
past b o ia d i. Y og‘ochning m ustahkamligi undagi lignin miqdori bilan
b o g iiq d ir. M asalan, q o ra daraxtning qattiq y o g ‘ochi tarkibida 35%
gacha lignin, m ustahkam eman daraxtining y og‘ochida 28% va
terakning
yumshoq
y o g ‘ochida
21%
gacha
lignin
mavjud.
Y og‘ochlashgan qobiqlar suvni kam o lad i, shu sababli ham qurish
jarayonida ular k o ‘p hajmini yo‘qotm aydi. Y o g ‘ochning tirik elem entlari
markaziy tolalar,
yog‘och parenxim asi
va
almashuvchi
to lalar
k o ‘rinishda uchraydi. Hujayra qobiqlari y o g ‘ochlashuviga qaram ay,
ushbu elem entlam ing hujayralari uzoq v a q t tirik saqlanadi, hatto b a ’zan
o ‘sishi va b o iin ish i ham mumkin. T a n a markazidagi tolalar o ‘t
o'sim liklarga nisbatan daraxt o ‘sim liklarda kuchli rivojlangan boMadi.
Ushbu tolalar daraxt turini yog‘ochiga q arab aniqlashda asosiy belg ilar
sifatida xizmat qiladi va yog‘ochning tex n ik xususiyatlariga katta ta ’sir
ko'rsatadi. K o‘p bargli daraxtlaming y o g ‘o chida tomirlar va traxeidlar
birgalikda uchraydi, ninabargli daraxtlarda b o ‘lsa tomirlar mavjud em as,
ulaming yog‘ochi 90-95% traxeidlardan iboratdir.
Bargli daraxtlaming yog‘ochini k o ‘n d alan g kesimida tom irlam ing
teshiklarini oddiy ko‘z bilan ko‘rish m um kin, lekin ninabargli
daraxtlarda traxeidlam i mikroskopsiz k o ‘rish mushkuldir.
Y og‘och tarkibida tomirlami m avjudligi ulardan suv o ‘tishini
osonlashtiradi; bargli daraxtlarda n inabarglilarga qaraganda suv 5
marotaba tez o'tadi. Daraxt tanasining egiluvchanligi tom irlar va
traxeidlaming
ichki
b o ‘shliqlari
h ajm ig a
b o g iiq d ir,
m asalan,
lianalaming egiluvchan, daraxtlarga o ‘ralib o ‘suvchi tanalaridagi
tomirlari yo ‘g ‘ondir. Y og‘ochning m ex an ik to ‘qim alari-libriform lari
tolalari traxeidlarda 2-3 marta qisqaroq b o ‘lib, uzunligi 1-1,5 m m ga
tengdir. Shuning uchun bargli daraxtlam ing y o g ‘ochi ninabarglilarga
qaraganda qog‘oz ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida aham iyati
pastroqdir.
Y og‘ochda libriformlar qanchalik k o ‘p b o ‘lsa, u shunchalik zich,
mustahkam va o g ‘irdir. Y og‘ochi tarkibida 75% gacha libriform m iqdori
qayd etilsa, ular temir yoki tosh daraxtlar deyiladi (uzoq sharq tosh
qayini, temir daraxt va hokazo). Y og‘ochning elementlari bizga m a ’lum
b o ‘lgan kambiy ketma-ketligida joylashadi va u vegetatsiya dav rid a
yaqqol seziladi. Bahorda yirik va yupqa qobiqli hujayralar (birlam chi
yog‘och) yozda va vegetatsiya oxirida m ayda va qalin qobiqli hujayralar
(kechki yog'och) hosil bo‘ladi, shu sabab y o g ‘och k o ‘ndalang kesim ida
b a ’zan yaqqol, b a ’zan sezilarsiz ko‘zga tashlanuvchi yillik h alq alar
(qatlamlar) vujudga keladi. Birlamchi y o g ‘och tana markaziga yaqin,
kechki yoki ikkilamchi yog‘och qatlami halqaning tashqi qavatini tashkil
etadi. Ushbu halqalar daraxt yoshini aniqlovchi omil bo‘lib xizm at
qiladi. Birlamchi yoki ertagi yog‘ochda suv o ‘tkazuvchi elem entlar,
kechki yog‘ochda bo‘lsa, asosan m exanik to ‘qimalar shakllanadi.
O datda bir yilda bitta y illik halqa hosil b o ‘ladi, lekin b a’zan ikkita halqa
(daraxt sovuqda va zararkunandalardan zararlanganda) zaxiradagi
kurtaklar у ana o ‘sishni davom ettirsa, yolg‘on birlamchi yog‘och
qatlam i hosil b o ‘lishi m um kin. Tropik mintaqadagi daraxtlarda yillik
halqalar yilni quruq v a n a m davrlariga to ‘g ‘ri keladi. Yillik halqalar
k o ‘p hollarda m u ayyan b ir y o ‘nalishda kuchli rivojlangan, qarshi
tom onda b o ‘lsa riv o jlan ish sustroq bo ‘ladi. N atijada daraxt tanasining
m arkazi k o ‘ndalang k e sim d a bir tomonga surilgan bo'ladi. Yillik
halqalam i bu kabi rivojlan ish i ekssentrik rivojlanish deyiladi. Buning
asosiy sababi shamol b o ‘lishi mumkin: doimiy shamol esuvchi tomonda
halqalar sust, aksinch a daraxt egilib siqiluvchi tomonda kuchli
rivojlanadi. 0 ‘rm on chekkasida o ‘suvchi daraxtlarda ham ekssentrik
holat kuzatiladi. U m um an olganda, ekssentrik yillik halqani mavjudligi
y o g ‘och sifatini p asaytiradi va unga ishlov berishni mushkullashtiradi.
Birlamchi p o ‘stloq faq at novdalarda uchraydi va u asosan kolenxima
ham da xlorofilli p aren xim a p o ‘stlog‘idan iborat bo‘ladi. Yozning
ikkinchi yarm ida bu y u p q a p o ‘stloq p o ‘kaklasha boradi va p o ‘kakli
kam biy hosil b o ‘ladi. P o ‘kakli kambiy tashqi tomonda p o ‘kak, ichki
tom onda yashil parenxim a-felloderm adan iboratdir. Daraxt po‘stlog‘i
asosan himoya funksiyasini bajaradi, qattiq sovuqlardan va yozgi oftob
qizishidan hamda y o n g ‘inlardan va yirik hayvonlardan daraxtlami
yaxshi himoyalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |