A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a


  DA RA XTLAR M ORFOLOGIYASI VA HAYOTIY



Download 29,06 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/240
Sana21.06.2022
Hajmi29,06 Mb.
#687578
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   240
Bog'liq
Dendrologiya-2012

2. 
DA RA XTLAR M ORFOLOGIYASI VA HAYOTIY
SHAKLLARI. FENO KUZATUV VA U N IN G AHAMIYATI
Daraxt va butalar evolutsion rivojlanish davrida hamda turli tabiiy 
sharoitlarda o'sishi natijasida ulaming xilm a-xil hayotiy formalari 
vujudga kelgan. D araxt o ‘simliklari turli sistem atik guruhlarga mansub 
b o ‘lib, asosan b arch a ochiq urug‘lilar daraxt o ‘sim liklari hisoblanadi. 
Lekin yopiq u ru g ‘lilarga mansub b a ’zi oilalar (qoraqayindoshlar, 
toldoshlar, ra’noguldoshlar, 
dukkakdoshlar) 
tarkibi 
ham 
asosan 
daraxtlardan iborat. 0 ‘tgan geologik davrlarda y er sharida paporotnik- 
simonlarga mansub daraxtsim on o'sim liklar keng tarqalgan b o ‘lib, 
hozirda ular qirilib ketgandir.
Asrlar 
davom ida 
b o iay o tg an
tabiiy 
tanlanish 
jarayonida 
daraxtsimon o‘sim liklam ing turli shakllari paydo b o ‘lgan. U shbu 
belgilariga k o ‘ra, ular bir necha tiplarga ajratiladi. Asosiy tipga yaxshi 
rivojlangan, balandligi 40-50 m, diametri 0,5-1,5 m gacha b o ig a n
daraxtlar kiradi. D araxt o ‘simliklami quyidagi kategoriyalarga ajratish 
qabul qilingan:
— birinchi kattalikdagi daraxtlar - 25 m etrdan baland (qarag‘ay, 
tilog‘och, qoraqarag‘ay, sekvoyya, evkalipt);
— ikkinchi kattalikdagi daraxtlar - balandligi 15-25 metr (oq 
qarag‘ay, terak, chinor, qayrag‘och);
— uchinchi kattalikdagi daraxtlar - balandligi 7-15 metr (zarang, 
eman, qayin, oq akatsiya);
— past daraxtlar - balandligi 5-7 m etr (pista, tol, shumtol, jiyda);
— baland b o ‘yli butalar - 2,5-5 m etr balandlikda (chakanda, 
marjondaraxt, zirk qoraqand);
— o ‘rta bo‘yli b utalar - 2,5 metr balandlikda (n a ’matak, qizil zirk, 
irg‘ay, shilvi);
— past bo'yli b u talar 0,5-1 metr;
—butachalar 0,5 m etr balandlikkacha o ‘sib rivojlanadi.
Daraxt o ‘sim liklarining morfologik tu rlich a shakllari ham irsiy 
belgilami keyingi avlod g a o ‘tkazadi. U shbu irsiy xususiyatlar m uayyan 
tuproq-iqlim sharoitlari o ‘zgarishi ta’sirida, turning rivojlanish jarayoni 
va 
madaniylashtirish 
davrida 
yuzaga 
kelgan. 
Masalan, 
oddiy 
qoraqarag'ay (Picea excelsa) ikki xil shaklda: qizil va yashil qubbalarga 
ega bo‘lib, ko‘p ho llard a yonma-yon o ‘sadi. L ekin yashil qubbali oddiy 
qoraqarag‘ay drenajli tuproqlarda ko‘proq uchraydi, tez o ‘suvchanligi va 
yog‘ochining sifatiga k o ‘ra alohida ajralib turadi.


M orfologik belgilarga ko ‘ra shakllam ing turli-tumanligi juda yuqori 
b o ‘lishi ham m um kin. 0 ‘zbekistonda o ‘suvchi mahalliy archa turlari 
ham tabiatda ninabarglarini rangi, uzunligi, shox-shabbasini shakli tik 
o ‘suvchi, sharsim on, konussim on va stlantik shakllami yuzaga keltirgan. 
Daraxtlaming k o ‘p tarqalgan va asosiy tipi b ir tanali daraxtlardir. Ular 
yaqqol ko ‘zga tashlanuvchi va yaxshi rivojlangan yagona tanaga ega 
b o ‘lib, m uayyan balandlikda shoxlanadi va shox-shabba hosil qiladi. 
Baland tanali daraxtlam ing xususiyatlaridan biri - ulaming asosiy tanasi 
uzoq davr yashashi (bir necha yuz yillardan ming yillargacha) hamda 
yaxshigina, yillik o ‘sish k o‘rsatkichlariga eg a bo‘lishidir. Bir tanali 
daraxtlar k o ‘p tanali daraxtlarga nisbatan kam shoxlanadi, shu sababli 
ham asosiy tanasini tez o ‘sishini va yuqoriga k o ‘tarilishini ta’minlaydi.
Daraxt o ‘sim liklarining ikkinchi keng tarqalgan tipi ko‘p tanali 
daraxtlar b o ‘lib, ulam ing bo ‘yi 10-20 m etr, diametrlari 0,3-0,6 
metrgacha yetadi. U shbu daraxtlami bir tanali daraxtlardan farqi 
shundaki, ulam ing asosiy tanasi bir necha o ‘n yillardan so‘ng o ‘sishdan 
to ‘xtaydi va baland ham da yirik daraxt tanasi shakllanmaydi., Ularda 
tinim holatidagi kurtaklar uyg‘onib o ‘sa boshlaydi va yosh novdalam i 
hosil qiladi, bu o ‘sish oxir-oqibatda asosiy tanaga yonma-yon 2-3 ta 
q o ‘shimcha tanalar pay do qiladi. Oziq m oddalar barcha tanalar b o ‘ylab 
teng taqsim langanligi sababli, ular asosiy tana balandligiga yetib oladi 
va shu tariqa k o ‘p tanali daraxt yuzaga keladi. Daraxtlaming ushbu 
hayotiy shakli tanasining minimal o ‘lcham lari v a qisqa hayotiy shakli 
bilan bir tanali daraxtlardan farqlanadi. U lar k o ‘p tanali bo‘lgani holda 
past b o ‘yli b o ‘lib o ‘sadi.
Bir tanali va k o ‘p tanali daraxt shakllari irsiy belgilar sifatida 
avloddan-avlodga o ‘tadi, lekin b a’zi ho llard a tashqi sharoit ta ’sirida 
o ‘zgarishi ham m um kin. Masalan, k o ‘pgina daraxtlaming (qarag‘ay, 
terak, eman) o ‘rm onda va ochiq m aydonlarda o ‘suvchi nusxalari bir- 
biridan farq qiladi: ochiq maydonlarda o ‘suvchi daraxtlar tanasi yirik, 
yon atrofga kuchli shoxlangan b o ‘lib, b o ‘yi unchalik baland bo'lm aydi, 
aksincha o ‘rm onda o ‘suvchi daraxtlar y ashash uchun ichki raqobat 
kurashi oqibatida kuchli o ‘sib, baland b o ‘yli v a tekis rivojlangan tanaga 
ega bo'ladi.
Tundra va baland to g ‘lardagi og ‘ir iqlim omillari ta’sirida daraxtlar 
yer bag‘irlab o ‘suvchi shakllami yuzaga keltiradi (archa, qarag‘ay, 
qayin). Ular stlantik o ‘simliklar deb ataladi. U shbu o ‘simliklar sharoiti 
yaxshi joylarda o ‘stirilsa, shox-shabbasini yer yuzidan ko‘tarib o ‘sishi 
mumkin. Dem ak, ushbu hollarda d araxtlam ing tashqi ko‘rinishining


uzunlikkacha o ‘sadi. Lianalar asosan tropik o ‘rmonlarda keng tarqalgan, 
bizda to ‘qay o ‘rmonlarida ham lianalar uchraydi. Tok, aktinidiya, 
klematis, pulariya, lomonos, m aym unjon o ‘simliklari lianalar toifasiga 
misol bo'ladi.
Um um an olganda, yuqorida k o ‘rib o ‘tilgan daraxt o ‘sim liklam ing 
tiplari orasida prinsipial farqlar y o ‘qdir, bir turdagi daraxt o ‘sim ligi 
tashqi tuproq-iqlim sharoitlariga b o g ‘liq holda daraxt, past daraxt, yer 
bag'irlab o ‘suvchi shakllami yuzaga keltirishi mumkin.
Shunday turlar ham borki, qanchalik qulay sharoit b o ‘lishidan q a t‘i 
nazar kichik daraxt yoki kichik buta shaklidan o ‘zgarm aydi, lekin 
b a ’zilari yaxshi sharoitlarda tez o ‘sa boshlaydi va yirik daraxtlar 
ko ‘rinishida yetiladi.
Daraxt o ‘simliklari hayotidagi fasliy o ‘zgarishlar iqlim sharoitlariga 
chambarchas bog‘liq holida kechadi. Bu hodisalami va ulam i o ‘zaro 
munosabatlarini o ‘rganish katta am aliy ahamiyatga egadir, chunki ular 
turli iqlim sharoitlarida, turli davrlarda kechadi. 0 ‘sim liklar hayotida 
sodir b o ‘ladigan fasliy hodisalam i o ‘rganadigan fan fenologiya, y a ’ni 
grekcha phainom al - hodisa, logos - fan degan m a’noni anglatadi.
Daraxt o ‘simliklarining fasliy o ‘zgarishlarini bilm asdan turib, 
ulam ing biologik, ekologik va boshqa xususiyatlarini bilish m um kin 
emas. Fasliy o ‘zgarishlami o ‘rganish m aqsadida daraxt-butalam ing turli 
fasllarda rivojlanish etaplari ustidan kuzatishlar o ‘tkaziladi. 
Bu 
kuzatishlar daraxt o ‘simliklari hayotidagi asosiy o ‘zgarish davrlari, 
ulami boshlanishi, jadal o ‘tishi va tugallanishi m uddatlari haqidagi 
m a’lumotlar olish imkonini beradi. Bu o ‘zgarishlar bir turda turli 
sharoitlarda turlicha muddatlarda o ‘tadi, k o ‘pgina mevali daraxtlar vodiy 
sharoitlarida mart oxiri-aprel boshlarida gullasa, tog ‘larda bu jarayo n 
aprel oxiri-may boshlarida kuzatiladi.
Fasliy o ‘zgarishlaming qonuniyatlarini bilish daraxt-buta o ‘sim- 
liklarini qanday iqlim sharoitlarida ekish, arealini kengaytirish va 
ulardan to ‘g ‘ri foydalanish im koniyatlarini aniqlashga yordam beradi. 
Ayniqsa, xalq x o ‘jaligi uchun qim m atli bo ‘lgan m uhim daraxt-buta 
o'sim liklarini hududlashtirishda bu kuzatishlar katta rol o ‘ynaydi.
Daraxt va buta o ‘simliklarining fasliy o ‘zgarishlari asosan B otanika 
bog‘i, dendroparklar va o ‘sim likshunoslik b o ‘yicha tajriba stansiya- 
larida kuzatiladi, ular asosan nafaqat m ahalliy turlar, balki introduksiya 
qilingan turlarda ham bu o ‘zgarishlam i o ‘rganishda quyidagi m uhim
masalalar hal etiladi: daraxt va buta turlarining urug‘lari va k o ‘chatlari 
qaysi geografik mintaqada qanday m uddatlarda sepilishi va ekilishi,


qism an o ‘zgarishini ulam ing tashqi muhitga javob reaksiyasi sifatida 
qabul qilish mumkin.
Bir 
tanali 
va 
k o ‘p 
tanali 
daraxtlaming 
m uhim
biologik 
xususiyatlaridan biri ular tanasini shox-shabbalariga nisbatan hayotchan 
b o ‘lishi va uzoq yashashidir, shu sababli, ular hosil qilgan hayotiy 
shakllar butun hayoti davom ida saqlanadi.
Uchinchi tipga butalar kiradi, ular 1 m etrdan 4-5 metrgacha 
balandlikka o'sib, vegetativ k o ‘payishga moyil bo ‘ladi. Butaning o ‘sib 
chiqqan asosiy novdasi 5-7 yildan so ‘ng quriydi. Uning asosidagi tinim 
holatidagi kurtaklardan yosh novdalar rivojlanadi, ular kuchli oziq 
m oddalar bilan ta ’m inlanganligi tufayli tez o ‘sadi va ikki yilda hosilga 
kiradi. Ushbu novdalar ham uzoq yashamaydi va ular doimo yangi 
novdalar bilan alm ashinib turadi. Shu sababli butalarda asosiy tanani 
ajratish qiyin* Butaning bu kabi doimo yangi novdalar bilan yangilanib 
turishi uning doimiy hosildorligini va butaning yosh o ‘simlik sifatida 
uzoq yillar o ‘sishini ta ’m inlaydi. K o ‘pgina butalam ing (n a’matak, zirk, 
chakanda, maymunjon, m alina) yer osti yonlama ildizlaridagi tinim 
kurtaklardan yosh novdalar paydo b o ‘ladi, ushbu novdalar m a’lum 
vaqtdan so ‘ng o ‘zining m ustaqil ildiz tizimini shakllantiradi va ona 
o ‘sim likdan 1-2 m etr m asofada yangi yosh o ‘simlik rivojlana boshlaydi. 
B utalam ing bu kabi 
vegetativ k o ‘payishi to g‘ 
melioratsiyasida 
qadrlanadi, muayyan vaqt o ‘tishi oqibatida ona o ‘sim lik atrofida k o ‘p 
sonli butalar majmuasi vujudga keladi.
T o ‘rtinchi tip - bu butachalardir. Ulaming b o ‘yi 20-50 sm atrofida 
b o ‘lib, sekin o ‘sishi va qisqa hayotiy sikli bilan farq qiladi. Ulaming 
ham novdalari qisqa vaqt ichida qurib, doimo asosidan rivojlanuvchi 
yangi novdalar bilan alm ashinib turadi.
B a’zi butachalarda novdalarini to ‘liq yog‘ochlashuvi kuzatilmaydi, 
shu sababli k o ‘p novdalari qishki qattiq sovuqlarda zararlanadi va nobud 
b o ‘ladi. Bunday o ‘sim lik tiplari chala buta va chala butachalar deb 
ataladi. U lam ing ildiz tizim i har yili vegetatsiya boshida yangi novdalar 
hosil qiladi va yangi o ‘sim likni vujudga keltiraveradi. Bu tip o ‘simliklar 
k o ‘p yillik o ‘t o ‘sim liklarga o ‘tuvchi oraliq tip o ‘sim liklar sifatida qabul 
etilgan.
Y uqorida k o‘rsatib o 'tilg a n daraxt o‘simliklari tiplaridan tashqari 
lianalar va yer bag‘irlab o ‘suvchi o'sim lik tiplari mavjuddir. Lianalar o ‘z 
tanasini m ustaqil k o ‘tarib turish qobiliyatiga ega emasdir, shu sababli 
ular chirm ovuqlar yordam ida daraxt va butalaming shox-shabbalariga 
o ‘ralib, daraxt shoxlaridan tirgovuch sifatida foydalanib, 30-40 metr


ulami gullash muddatlari, gullashining davomiyligi, u ru g ‘ va m evalarini 
yetilishi, hosildorligi, mevalarini to ‘kilishi, u ru g iarin i tarqalishi va shu 
kabi bir qancha amaliy m asalalarga aniqlik kiritiladi. Fasliy o ‘zga- 
rishlam i kuzatishlar natijasida o ‘sim liklar vegetatsiyasini davom iyligi 
aniqlanadi, bu ayniqsa, introduksiya qilingan o ‘sim liklar uchun m uhim - 
dir. Fenologik kuzatishlar daraxt-buta o ‘simliklar introduksiyasida katta 
ahamiyatga egadir.
Daraxt-butalardagi fasliy o ‘zgarishlam i kuzatish bilan bir paytda 
daraxtzorlarda mavjud zararli hasharotlam i qishlovdan uchib chiqishi, 
tuxum qo'yishi, urchishi va zam burug1 kasalliklam i rivojlanish 
stadiyalari ham qayd etib boriladi. Bu kuzatishlar ularga qarshi kurash 
choralarini ishlab chiqish im koniyatini beradi. D araxt-butalam i gullashi, 
gullashining davomiyligi, barglarini kuzda sariq, qizil rangga kirishi 
kabi fenologik fazalami ko ‘kalam zorlashtirishda aham iyati kattadir, ular 
shu manzarali xususiyatlariga k o ‘ra ko'kalam zorlashtirish uchun tanlab 
olinadi. Fasliy o ‘zgarishlami o ‘rganish natijasida olingan m a ’lumotlarga 
asoslanib daraxt-buta turlarini fenospektrini va fenoxaritasini tuzish 
mumkin. Bular o ‘z navbatida tum i qaysi iqlim sharoitida o ‘stirish va 
ulardan qanday foydalanish im koniyatlarini k o ‘rsatib beradi.
Daraxt va butalar hayotini va ulardagi fasliy hodisalam i o'rganish 
m aqsadida quyidagi kuzatishlar olib boriladi:
— o ‘simliklar tanasida shira harakati boshlanishi;
— barg kurtak va gul kurtaklam ing b o ‘rtishi;
— kurtaklaming yozilishi;
— yangi kurtaklami paydo b o ‘lishi;
— boshlang‘ich-birinchi bargning paydo b o ‘lishi;
— barglaming to‘liq ochilishi;
— gul g ‘unchalami rivojlanishi, ochila boshlashi, to ‘liq ochilishi va 
ochilib b o ‘lishi;
— changlanish va uru g‘lanish;
— meva va urug‘lam ing yetilishi;
— meva va urug‘lam ing to ‘kila boshlashi va tarqalishi;
— novdalaming o 'sishi va o ‘sishdan to ‘xtashi;
— yangi kurtaklami paydo b o ‘lishi;
— gulkurtaklami rivojlanishi;
— kuzda barglaming sa rg ‘ayishini boshlanishi va yoppasiga 
sarg‘ayishi;
— barglaming to ‘kila boshlashi;
— barglaming batam om to ‘kilishi;


— qishki tinim muddati o ‘rganiladi.
Kuzatiladigan daraxtlardagi shira harakati daraxt tanasini chuqur 
kesish orqali aniqlanadi. K esilgan joyda tomchilar paydo b o ‘lishi shira 
harakati boshlangan kun sifatida kuzatish jum alida qayd etiladi. 
Fenokuzatishlar bir yoki bir guruh daraxtlar ustida o ‘tkazilishi mumkin. 
M uayyan geografik hududda daraxt turining fenologik fazalarini yaqqol 
k o ‘rish uchun ulami fenologik spektri ko ‘rinishida tasvirlash maqsadga 
m uvofiqdir. Fenologik kuzatishlar o ‘rmon xo‘jaligi va k o ‘kalamzor- 
lashtirish uchun muhim ilmiy v a amaliy ahamiyatga egadir. Fenologik 
kuzatishlar, meteorologik m a’lum otlar bilan to ‘Idiriladi, bu esa yillik 
o ‘zgarishlam i to ‘g ‘ri izohlash im konini beradi.

Download 29,06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   240




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish