2.
DA RA XTLAR M ORFOLOGIYASI VA HAYOTIY
SHAKLLARI. FENO KUZATUV VA U N IN G AHAMIYATI
Daraxt va butalar evolutsion rivojlanish davrida hamda turli tabiiy
sharoitlarda o'sishi natijasida ulaming xilm a-xil hayotiy formalari
vujudga kelgan. D araxt o ‘simliklari turli sistem atik guruhlarga mansub
b o ‘lib, asosan b arch a ochiq urug‘lilar daraxt o ‘sim liklari hisoblanadi.
Lekin yopiq u ru g ‘lilarga mansub b a ’zi oilalar (qoraqayindoshlar,
toldoshlar, ra’noguldoshlar,
dukkakdoshlar)
tarkibi
ham
asosan
daraxtlardan iborat. 0 ‘tgan geologik davrlarda y er sharida paporotnik-
simonlarga mansub daraxtsim on o'sim liklar keng tarqalgan b o ‘lib,
hozirda ular qirilib ketgandir.
Asrlar
davom ida
b o iay o tg an
tabiiy
tanlanish
jarayonida
daraxtsimon o‘sim liklam ing turli shakllari paydo b o ‘lgan. U shbu
belgilariga k o ‘ra, ular bir necha tiplarga ajratiladi. Asosiy tipga yaxshi
rivojlangan, balandligi 40-50 m, diametri 0,5-1,5 m gacha b o ig a n
daraxtlar kiradi. D araxt o ‘simliklami quyidagi kategoriyalarga ajratish
qabul qilingan:
— birinchi kattalikdagi daraxtlar - 25 m etrdan baland (qarag‘ay,
tilog‘och, qoraqarag‘ay, sekvoyya, evkalipt);
— ikkinchi kattalikdagi daraxtlar - balandligi 15-25 metr (oq
qarag‘ay, terak, chinor, qayrag‘och);
— uchinchi kattalikdagi daraxtlar - balandligi 7-15 metr (zarang,
eman, qayin, oq akatsiya);
— past daraxtlar - balandligi 5-7 m etr (pista, tol, shumtol, jiyda);
— baland b o ‘yli butalar - 2,5-5 m etr balandlikda (chakanda,
marjondaraxt, zirk qoraqand);
— o ‘rta bo‘yli b utalar - 2,5 metr balandlikda (n a ’matak, qizil zirk,
irg‘ay, shilvi);
— past bo'yli b u talar 0,5-1 metr;
—butachalar 0,5 m etr balandlikkacha o ‘sib rivojlanadi.
Daraxt o ‘sim liklarining morfologik tu rlich a shakllari ham irsiy
belgilami keyingi avlod g a o ‘tkazadi. U shbu irsiy xususiyatlar m uayyan
tuproq-iqlim sharoitlari o ‘zgarishi ta’sirida, turning rivojlanish jarayoni
va
madaniylashtirish
davrida
yuzaga
kelgan.
Masalan,
oddiy
qoraqarag'ay (Picea excelsa) ikki xil shaklda: qizil va yashil qubbalarga
ega bo‘lib, ko‘p ho llard a yonma-yon o ‘sadi. L ekin yashil qubbali oddiy
qoraqarag‘ay drenajli tuproqlarda ko‘proq uchraydi, tez o ‘suvchanligi va
yog‘ochining sifatiga k o ‘ra alohida ajralib turadi.
M orfologik belgilarga ko ‘ra shakllam ing turli-tumanligi juda yuqori
b o ‘lishi ham m um kin. 0 ‘zbekistonda o ‘suvchi mahalliy archa turlari
ham tabiatda ninabarglarini rangi, uzunligi, shox-shabbasini shakli tik
o ‘suvchi, sharsim on, konussim on va stlantik shakllami yuzaga keltirgan.
Daraxtlaming k o ‘p tarqalgan va asosiy tipi b ir tanali daraxtlardir. Ular
yaqqol ko ‘zga tashlanuvchi va yaxshi rivojlangan yagona tanaga ega
b o ‘lib, m uayyan balandlikda shoxlanadi va shox-shabba hosil qiladi.
Baland tanali daraxtlam ing xususiyatlaridan biri - ulaming asosiy tanasi
uzoq davr yashashi (bir necha yuz yillardan ming yillargacha) hamda
yaxshigina, yillik o ‘sish k o‘rsatkichlariga eg a bo‘lishidir. Bir tanali
daraxtlar k o ‘p tanali daraxtlarga nisbatan kam shoxlanadi, shu sababli
ham asosiy tanasini tez o ‘sishini va yuqoriga k o ‘tarilishini ta’minlaydi.
Daraxt o ‘sim liklarining ikkinchi keng tarqalgan tipi ko‘p tanali
daraxtlar b o ‘lib, ulam ing bo ‘yi 10-20 m etr, diametrlari 0,3-0,6
metrgacha yetadi. U shbu daraxtlami bir tanali daraxtlardan farqi
shundaki, ulam ing asosiy tanasi bir necha o ‘n yillardan so‘ng o ‘sishdan
to ‘xtaydi va baland ham da yirik daraxt tanasi shakllanmaydi., Ularda
tinim holatidagi kurtaklar uyg‘onib o ‘sa boshlaydi va yosh novdalam i
hosil qiladi, bu o ‘sish oxir-oqibatda asosiy tanaga yonma-yon 2-3 ta
q o ‘shimcha tanalar pay do qiladi. Oziq m oddalar barcha tanalar b o ‘ylab
teng taqsim langanligi sababli, ular asosiy tana balandligiga yetib oladi
va shu tariqa k o ‘p tanali daraxt yuzaga keladi. Daraxtlaming ushbu
hayotiy shakli tanasining minimal o ‘lcham lari v a qisqa hayotiy shakli
bilan bir tanali daraxtlardan farqlanadi. U lar k o ‘p tanali bo‘lgani holda
past b o ‘yli b o ‘lib o ‘sadi.
Bir tanali va k o ‘p tanali daraxt shakllari irsiy belgilar sifatida
avloddan-avlodga o ‘tadi, lekin b a’zi ho llard a tashqi sharoit ta ’sirida
o ‘zgarishi ham m um kin. Masalan, k o ‘pgina daraxtlaming (qarag‘ay,
terak, eman) o ‘rm onda va ochiq m aydonlarda o ‘suvchi nusxalari bir-
biridan farq qiladi: ochiq maydonlarda o ‘suvchi daraxtlar tanasi yirik,
yon atrofga kuchli shoxlangan b o ‘lib, b o ‘yi unchalik baland bo'lm aydi,
aksincha o ‘rm onda o ‘suvchi daraxtlar y ashash uchun ichki raqobat
kurashi oqibatida kuchli o ‘sib, baland b o ‘yli v a tekis rivojlangan tanaga
ega bo'ladi.
Tundra va baland to g ‘lardagi og ‘ir iqlim omillari ta’sirida daraxtlar
yer bag‘irlab o ‘suvchi shakllami yuzaga keltiradi (archa, qarag‘ay,
qayin). Ular stlantik o ‘simliklar deb ataladi. U shbu o ‘simliklar sharoiti
yaxshi joylarda o ‘stirilsa, shox-shabbasini yer yuzidan ko‘tarib o ‘sishi
mumkin. Dem ak, ushbu hollarda d araxtlam ing tashqi ko‘rinishining
uzunlikkacha o ‘sadi. Lianalar asosan tropik o ‘rmonlarda keng tarqalgan,
bizda to ‘qay o ‘rmonlarida ham lianalar uchraydi. Tok, aktinidiya,
klematis, pulariya, lomonos, m aym unjon o ‘simliklari lianalar toifasiga
misol bo'ladi.
Um um an olganda, yuqorida k o ‘rib o ‘tilgan daraxt o ‘sim liklam ing
tiplari orasida prinsipial farqlar y o ‘qdir, bir turdagi daraxt o ‘sim ligi
tashqi tuproq-iqlim sharoitlariga b o g ‘liq holda daraxt, past daraxt, yer
bag'irlab o ‘suvchi shakllami yuzaga keltirishi mumkin.
Shunday turlar ham borki, qanchalik qulay sharoit b o ‘lishidan q a t‘i
nazar kichik daraxt yoki kichik buta shaklidan o ‘zgarm aydi, lekin
b a ’zilari yaxshi sharoitlarda tez o ‘sa boshlaydi va yirik daraxtlar
ko ‘rinishida yetiladi.
Daraxt o ‘simliklari hayotidagi fasliy o ‘zgarishlar iqlim sharoitlariga
chambarchas bog‘liq holida kechadi. Bu hodisalami va ulam i o ‘zaro
munosabatlarini o ‘rganish katta am aliy ahamiyatga egadir, chunki ular
turli iqlim sharoitlarida, turli davrlarda kechadi. 0 ‘sim liklar hayotida
sodir b o ‘ladigan fasliy hodisalam i o ‘rganadigan fan fenologiya, y a ’ni
grekcha phainom al - hodisa, logos - fan degan m a’noni anglatadi.
Daraxt o ‘simliklarining fasliy o ‘zgarishlarini bilm asdan turib,
ulam ing biologik, ekologik va boshqa xususiyatlarini bilish m um kin
emas. Fasliy o ‘zgarishlami o ‘rganish m aqsadida daraxt-butalam ing turli
fasllarda rivojlanish etaplari ustidan kuzatishlar o ‘tkaziladi.
Bu
kuzatishlar daraxt o ‘simliklari hayotidagi asosiy o ‘zgarish davrlari,
ulami boshlanishi, jadal o ‘tishi va tugallanishi m uddatlari haqidagi
m a’lumotlar olish imkonini beradi. Bu o ‘zgarishlar bir turda turli
sharoitlarda turlicha muddatlarda o ‘tadi, k o ‘pgina mevali daraxtlar vodiy
sharoitlarida mart oxiri-aprel boshlarida gullasa, tog ‘larda bu jarayo n
aprel oxiri-may boshlarida kuzatiladi.
Fasliy o ‘zgarishlaming qonuniyatlarini bilish daraxt-buta o ‘sim-
liklarini qanday iqlim sharoitlarida ekish, arealini kengaytirish va
ulardan to ‘g ‘ri foydalanish im koniyatlarini aniqlashga yordam beradi.
Ayniqsa, xalq x o ‘jaligi uchun qim m atli bo ‘lgan m uhim daraxt-buta
o'sim liklarini hududlashtirishda bu kuzatishlar katta rol o ‘ynaydi.
Daraxt va buta o ‘simliklarining fasliy o ‘zgarishlari asosan B otanika
bog‘i, dendroparklar va o ‘sim likshunoslik b o ‘yicha tajriba stansiya-
larida kuzatiladi, ular asosan nafaqat m ahalliy turlar, balki introduksiya
qilingan turlarda ham bu o ‘zgarishlam i o ‘rganishda quyidagi m uhim
masalalar hal etiladi: daraxt va buta turlarining urug‘lari va k o ‘chatlari
qaysi geografik mintaqada qanday m uddatlarda sepilishi va ekilishi,
qism an o ‘zgarishini ulam ing tashqi muhitga javob reaksiyasi sifatida
qabul qilish mumkin.
Bir
tanali
va
k o ‘p
tanali
daraxtlaming
m uhim
biologik
xususiyatlaridan biri ular tanasini shox-shabbalariga nisbatan hayotchan
b o ‘lishi va uzoq yashashidir, shu sababli, ular hosil qilgan hayotiy
shakllar butun hayoti davom ida saqlanadi.
Uchinchi tipga butalar kiradi, ular 1 m etrdan 4-5 metrgacha
balandlikka o'sib, vegetativ k o ‘payishga moyil bo ‘ladi. Butaning o ‘sib
chiqqan asosiy novdasi 5-7 yildan so ‘ng quriydi. Uning asosidagi tinim
holatidagi kurtaklardan yosh novdalar rivojlanadi, ular kuchli oziq
m oddalar bilan ta ’m inlanganligi tufayli tez o ‘sadi va ikki yilda hosilga
kiradi. Ushbu novdalar ham uzoq yashamaydi va ular doimo yangi
novdalar bilan alm ashinib turadi. Shu sababli butalarda asosiy tanani
ajratish qiyin* Butaning bu kabi doimo yangi novdalar bilan yangilanib
turishi uning doimiy hosildorligini va butaning yosh o ‘simlik sifatida
uzoq yillar o ‘sishini ta ’m inlaydi. K o ‘pgina butalam ing (n a’matak, zirk,
chakanda, maymunjon, m alina) yer osti yonlama ildizlaridagi tinim
kurtaklardan yosh novdalar paydo b o ‘ladi, ushbu novdalar m a’lum
vaqtdan so ‘ng o ‘zining m ustaqil ildiz tizimini shakllantiradi va ona
o ‘sim likdan 1-2 m etr m asofada yangi yosh o ‘simlik rivojlana boshlaydi.
B utalam ing bu kabi
vegetativ k o ‘payishi to g‘
melioratsiyasida
qadrlanadi, muayyan vaqt o ‘tishi oqibatida ona o ‘sim lik atrofida k o ‘p
sonli butalar majmuasi vujudga keladi.
T o ‘rtinchi tip - bu butachalardir. Ulaming b o ‘yi 20-50 sm atrofida
b o ‘lib, sekin o ‘sishi va qisqa hayotiy sikli bilan farq qiladi. Ulaming
ham novdalari qisqa vaqt ichida qurib, doimo asosidan rivojlanuvchi
yangi novdalar bilan alm ashinib turadi.
B a’zi butachalarda novdalarini to ‘liq yog‘ochlashuvi kuzatilmaydi,
shu sababli k o ‘p novdalari qishki qattiq sovuqlarda zararlanadi va nobud
b o ‘ladi. Bunday o ‘sim lik tiplari chala buta va chala butachalar deb
ataladi. U lam ing ildiz tizim i har yili vegetatsiya boshida yangi novdalar
hosil qiladi va yangi o ‘sim likni vujudga keltiraveradi. Bu tip o ‘simliklar
k o ‘p yillik o ‘t o ‘sim liklarga o ‘tuvchi oraliq tip o ‘sim liklar sifatida qabul
etilgan.
Y uqorida k o‘rsatib o 'tilg a n daraxt o‘simliklari tiplaridan tashqari
lianalar va yer bag‘irlab o ‘suvchi o'sim lik tiplari mavjuddir. Lianalar o ‘z
tanasini m ustaqil k o ‘tarib turish qobiliyatiga ega emasdir, shu sababli
ular chirm ovuqlar yordam ida daraxt va butalaming shox-shabbalariga
o ‘ralib, daraxt shoxlaridan tirgovuch sifatida foydalanib, 30-40 metr
ulami gullash muddatlari, gullashining davomiyligi, u ru g ‘ va m evalarini
yetilishi, hosildorligi, mevalarini to ‘kilishi, u ru g iarin i tarqalishi va shu
kabi bir qancha amaliy m asalalarga aniqlik kiritiladi. Fasliy o ‘zga-
rishlam i kuzatishlar natijasida o ‘sim liklar vegetatsiyasini davom iyligi
aniqlanadi, bu ayniqsa, introduksiya qilingan o ‘sim liklar uchun m uhim -
dir. Fenologik kuzatishlar daraxt-buta o ‘simliklar introduksiyasida katta
ahamiyatga egadir.
Daraxt-butalardagi fasliy o ‘zgarishlam i kuzatish bilan bir paytda
daraxtzorlarda mavjud zararli hasharotlam i qishlovdan uchib chiqishi,
tuxum qo'yishi, urchishi va zam burug1 kasalliklam i rivojlanish
stadiyalari ham qayd etib boriladi. Bu kuzatishlar ularga qarshi kurash
choralarini ishlab chiqish im koniyatini beradi. D araxt-butalam i gullashi,
gullashining davomiyligi, barglarini kuzda sariq, qizil rangga kirishi
kabi fenologik fazalami ko ‘kalam zorlashtirishda aham iyati kattadir, ular
shu manzarali xususiyatlariga k o ‘ra ko'kalam zorlashtirish uchun tanlab
olinadi. Fasliy o ‘zgarishlami o ‘rganish natijasida olingan m a ’lumotlarga
asoslanib daraxt-buta turlarini fenospektrini va fenoxaritasini tuzish
mumkin. Bular o ‘z navbatida tum i qaysi iqlim sharoitida o ‘stirish va
ulardan qanday foydalanish im koniyatlarini k o ‘rsatib beradi.
Daraxt va butalar hayotini va ulardagi fasliy hodisalam i o'rganish
m aqsadida quyidagi kuzatishlar olib boriladi:
— o ‘simliklar tanasida shira harakati boshlanishi;
— barg kurtak va gul kurtaklam ing b o ‘rtishi;
— kurtaklaming yozilishi;
— yangi kurtaklami paydo b o ‘lishi;
— boshlang‘ich-birinchi bargning paydo b o ‘lishi;
— barglaming to‘liq ochilishi;
— gul g ‘unchalami rivojlanishi, ochila boshlashi, to ‘liq ochilishi va
ochilib b o ‘lishi;
— changlanish va uru g‘lanish;
— meva va urug‘lam ing yetilishi;
— meva va urug‘lam ing to ‘kila boshlashi va tarqalishi;
— novdalaming o 'sishi va o ‘sishdan to ‘xtashi;
— yangi kurtaklami paydo b o ‘lishi;
— gulkurtaklami rivojlanishi;
— kuzda barglaming sa rg ‘ayishini boshlanishi va yoppasiga
sarg‘ayishi;
— barglaming to ‘kila boshlashi;
— barglaming batam om to ‘kilishi;
— qishki tinim muddati o ‘rganiladi.
Kuzatiladigan daraxtlardagi shira harakati daraxt tanasini chuqur
kesish orqali aniqlanadi. K esilgan joyda tomchilar paydo b o ‘lishi shira
harakati boshlangan kun sifatida kuzatish jum alida qayd etiladi.
Fenokuzatishlar bir yoki bir guruh daraxtlar ustida o ‘tkazilishi mumkin.
M uayyan geografik hududda daraxt turining fenologik fazalarini yaqqol
k o ‘rish uchun ulami fenologik spektri ko ‘rinishida tasvirlash maqsadga
m uvofiqdir. Fenologik kuzatishlar o ‘rmon xo‘jaligi va k o ‘kalamzor-
lashtirish uchun muhim ilmiy v a amaliy ahamiyatga egadir. Fenologik
kuzatishlar, meteorologik m a’lum otlar bilan to ‘Idiriladi, bu esa yillik
o ‘zgarishlam i to ‘g ‘ri izohlash im konini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |