A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

/ bob. DARAXT 0 ‘SIM LIK LA R IN IN G HAYOTIY SH AK LLARI,
ULARNING UM UM IY VA YILLIK (FEN O L O G IK )
RIV O JLA N ISH DAVRLARI
Daraxt - bundan 400 m ln. yil avval paydo b o ‘lgan urug‘li 
o ‘simliklaming evolutsion eng qadim iy hayotiy shakllari tipidir.
Daraxtlar doimo m ustahkam baquvvat shakllangan va y og ‘och- 
lashgan tanaga ega bo ‘lishgan va bir necha o ‘n yillardan ming 
yillargacha yashashgan.
Daraxtlam ing balandligi 4-5 m etrdan 155 m etrgacha b o iish i 
mumkin, ular evolutsion rivojlanish jarayonida turli hayotiy shakllami 
yuzaga keltirganlar. 0 ‘rm on tipidagi daraxtlar - asosiy o ‘rm on hosil 
qiluvchi daraxtlardir. U lam ing butun ontogenez davrida saqlanuvchi 
yagona tanasi uzunligi va diam etriga k o ‘ra boshqa novdalaridan keskin 
farqlanadi va yaqqol ajralib turadi (qarag'ay, qoraqarag‘ay, oqqarag‘ay, 
tilog‘och, eman, terak). B a ’zi daraxtlar kesilgandan so ‘ng tinim 
holatidagi kurtaklardan 2 va undan ortiq novdalar rivojlanadi (sekvoyya, 
eman, qoraqayin, qayrag‘och, qayin). Bundan tashqari buta tipidagi 
daraxtlar (bir necha tanali) o ‘rm on dasht yoki m evali tipdagi daraxtlar 
(asosiy tanasi yonlama shoxlardan yaqqol ajralib turm aydi, shox- 
shabbasi tuproq yuzasiga yaqin shakllanadi) va m avsum iy - sukkulent 
tipdagi daraxtlar qurg‘oqchil sahrolarda o ‘sishga m oslashgan, barglari 
reduksiyalashgan 
o'sim liklarga 
ajratiladi. 
U lardagi 
assimilatsiya 
organlari funksiyalarini yashil sukkulent bir yillik novdalar bajaradi. 
Stlantik daraxtlar qing‘ir-qiyshiq, b a ’zan yer b ag‘irlab o ‘suvchi shox- 
shabbalar hosil qiladi.
Daraxtlaming hayotiy shakllari ontogenezi deyilganda ulam ing umri 
y a’ni urug‘langan tuxum hujayra yoki vegetativ kurtakdan paydo b o ‘lib 
to tabiiy nobud bo ‘lish vaqtigacha b o ‘lgan davri tushuniladi. Bu davr bir 
necha yillardan bir necha m ing yilgacha davom etadi. Ontogenez 
jarayoni quyidagi turlicha yosh davrlaridan iborat b o ‘ladi (embrional, 
yuvinil, virginil, generativ va qarish davrlari).