S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

X bob. ASBOB-USKUNALAR VA MATERIALLARNING 
ASTA-SEKIN YOMONLASHUV (YEMIRILISH) 
JARAYONLARI
10.1. Asta-sekin yomonlashuv jarayonlari, eng chekka 
holatlarning turlari
Texnologik asbob-uskunalarni ishlash shart-sharoitlari va re-
jimlariga bog‘liq ravishda u yoki bu darajada ekspluatatsiya qilish-
da (foydalanishda) konstruksion materiallarning asta-sekin yo-
monlashuvi (yemirilishi) sodir bo‘ladi. 
Asta-sekin yomonlashish 
(degradatsiya) 
– materiallarda uzoq muddat davomida kuzatiladi-
gan, konstruksiyaning unga turli xil yuklamalar ta’sir qilganda 
qarshilik ko‘rsatish qobiliyatining mos ravishda pasayishida ifo-
dalanadigan va shundan kelib chiqqan holda asbob-uskunalarning 
qoldiq resursini (zaxirasini) pasaytiruvchi hodisadir.
Asbob-uskunalarning texnik holatiga tashxis qo‘yish (diagnos-
tika) va uni kelgusida yana ekspluatatsiya qilishda unda sodir 
bo‘ladigan o‘zgarishlarni taxmin qilish (prognoz) asta-sekin yo-
monlashuv jarayonlarini tahlil qilish va texnik holatni belgilovchi 
parametrlarni aniqlash asosida amalga oshiriladi. Texnik holatni 
belgilovchi parametrlar shunday parametrlarki, ularning alohi da 
tarzda yoki ma’lum bir jamlanmada o‘zgarishi asbob-uskuna larni 
ish bajara olmaydigan holatga olib keladi. 
Neft va gaz qazib olish va qayta ishlash sanoatida texnologik 
asbob-uskunalarning ish bajarish qobiliyatining yo‘qolishiga olib 
keluvchi quyidagi asta-sekin yomonlashish jarayonlari ajratiladi: 
– konstruksiyaning yoki uning alohida elementlari geometri-
yasining o‘zgarishi; 
– yuzadagi yeyilishlar yoki yemirilish (korroziya) natijasidagi 
shikastlanishlar; 
– mikronuqsonlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi;
– materiallarning mexanik xususiyatlarining asta-sekin yo-
monlashuvi (eskirishi).
Asta-sekin yomonlashuv jarayonining amaldagi mexanizmiga 
(sodir bo‘lish jarayoniga) bog‘liq ravishda eng chekka holatlarning 
quyidagi turlari farqlanadi:

---

59
– elementning yoki butun konstruksiyaning yopishqoq, 
toliqqan yoki qisqa muddatli mo‘rt yemirilishi;
– metall konstruksiyaning egilish yoki ustuvor elementlar 
barqarorligining buzilishi bilan, «plastik sharnirlar» hosil bo‘lishi 
yoki oquvchanlik hodisasi bilan shartlanadigan, metall konstruk-
siyani ekspluatatsiya qilishga chek qo‘yish zarurligini belgilovchi 
eng chekka plastik deformatsiya;
– konstruksiya germetizatsiyasining (mutlaqo yopiq holati-
ning) yo‘qolishi yoki unda sizib o‘tish holatining paydo bo‘lishi.
Konstruksiya elementlarining yuklamali – deformatsiyalangan 
holati, konstruksion materiallarning mexanik holati, yemirilish 
bilan shikastlanganlik darajasi, shikastlanish va nuqsonlarning so-
ni hamda o‘lchamlari eng chekka holatlarning yuqorida sanab 
o‘tilgan turlariga olib keladigan belgilovchi parametrlar bo‘lib 
hisoblanadi.