S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

10.2. Asta-sekin yomonlashuv
jarayonlarining xarakteristikalari
Yuqorida sanab o‘tilgan tartibda asta-sekin yomonlashuv ja-
rayonlarining asosiy xarakteristikalarini va o‘ziga xos xususiyatla-
rini ko‘rib chiqamiz.
Geometriyaning o‘zgarish jarayonlari 
hodisalarning keng doirasi-
ni qamrab oladi va konstruksiyaga tegishli bo‘lgan mahalliy yoki 
umumiy xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Ular qatoriga texnologik 
asbob-uskunalarning birlamchi (boshlang‘ich) holatidan chetlashi-
shi (to‘g‘ri chiziqlilik, yuzalilik, vertikallik, silindrlilik holatlari-
dan va boshqa holatlardan chetlashish), burmalanish, shish hosil 
bo‘lishi, qatlamlanish va boshqalar kiradi. Bularga tabiiy hodisa-
lar (masalan, muzlash yoki ko‘chki natijasida tuproq qatlamining 
zichlashishi) va ekspluatatsion yuklamalar bilan bir qatorda asta-
sekin yomonlashuv jarayonlari ham sabab bo‘ladi. 
Hodisalarning yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ro‘yxatida material-
larning roli turlicha bo‘lishi mumkin [12]. Masalan, shishlar pay-
do bo‘lishi va qatlamlanishda po‘latning kimyoviy tarkibi va tu-
zilishi (strukturasi) muhim rol o‘ynaydi. O‘z ichiga vodorodni 
oluvchi (ayniqsa oltingugurt vodorodi mavjud bo‘lganda) muhit 
bilan tutashgan holda ekspluatatsiya qilinadigan va kremniy-mar-

---

60
ganetsli (16GS, 09G2S) va marganetsli (09G2, 14G2) po‘latlardan 
tayyorlangan idishlar va bosim apparatlarida shishlar hosil 
bo‘lishiga moyillik ko‘proq kuzatiladi. 
Prokatlash paytida yoyilgan bu po‘latlarda plastik sulfidlar va 
oksisulfadlarning bo‘lishi ferrit matritsasi – ishga tushirish 
bo‘limining chegaralarida vodorodning to‘planishiga ko‘mak-
lashadi. Vodorodning po‘latda keyingi to‘planishi uning bo‘sh-
liqlarda (g‘ovaklarda) molekularlanishi bilan birgalikda kuzatila-
di. Vodorod atom holatidan ferrit-ishga tushirish bo‘limining 
chegarasida bosimning ortishini chaqirish bilan molekular holat-
ga o‘tadi. Yuqorida ko‘rsatilgan tuzoqlarda vodorod bosimining 
70 atm ga va hatto 150 atm gacha ortganligi qayd qilingan, bu 
ko‘pgina hollarda apparatlardagi ishchi bosimni sezilarli darajada 
oshiradi. 
Yeyilish 
– bu ishqalanishda qattiq jism yuzasidan materialning 
ajralishi va yemirilish jarayonidir, u jism o‘lchamlari va shaklining 
asta-sekin o‘zgarishida namoyon bo‘ladi (GOST 22674-88. «Bu-
yumlarning yeyilishga bardoshliligini ta’minlash). Yeyilish inten-
sivligi hajm, og‘irlik, uzunlik birliklarida va hokazolarda aniqlana-
di. Yeyilishga bardoshlilik yeyilish intensivligi yoki tezligiga 
teskari bo‘lgan kattalik bilan aniqlanadi. 
Yeyilishni ishqalanish yuzasiga ta’sir ko‘rsatish xarakteri 
bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘lish qabul qilingan:
– mexanik yeyilish, unga abraziv yeyilish (gidro va gazoab-
raziv yeyilishni ham o‘z ichiga olgan holda), erozion yeyilish 
(gidro va gazoerozion yeyilishni ham o‘z ichiga olgan holda), 
kavitatsion yeyilish, toliqish yeyilishi, frestingdagi yeyilish, ushlab 
qolishdagi yeyilish kiradi;
– korroziyali-mexanik yeyilish, unga oksidlanishdagi yeyilish, 
fresting-korroziyadagi yeyilish, vodorodli yeyilish, elektroerozion 
yeyilish kiradi. 
Yeyilishning vaqtdagi tezligining klassik diagrammasi uchta 
uchastkani o‘z ichiga oladi: yeyilishning katta tezligi bilan xarak-
terlanadigan – detallarning ko‘payib boruvchi yeyilish uchastkasi; 
yeyilishning belgilangan uchastkasi (nisbatan turg‘un tezlik bilan 
yeyilish); hatto eng chekka holatgacha yetib kelgan halokatli ye-
yilish uchastkasi.

---

61
Yeyilishni baholash uchun asbob-uskunalarning turiga bog‘liq 
ravishda turli xil uslublardan foydalaniladi: turli xil o‘lchash vosi-
talari yordamida to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘lchash uslubi; ultratovushli 
yoki boshqa qalinlik o‘lchagichlar yordamida qalinlikni o‘lchash 
uslubi; moylash materiallaridagi metall miqdorini nazorat qilish 
uslubi va boshqalar. Buyumning yeyilayotgan uchastkasini mahal-
liy nurlatish va hosil bo‘lgan radionuklidli belgining nurlanishini 
o‘lchashga asoslangan yuzadagi yoki yupqa qatlamli faollashtirish 
(aktivatsiya) uslubi tobora keng qo‘llanilishga ega bo‘lmoqda. 
Buyumni ekspluatatsiya qilishda nurlanish intensivligining 
o‘zgarishi graudirovkalash grafigi yordamida yeyilish xarakteristi-
kasiga aylantiriladi. Nazorat qilish masofadan turib amalga oshiri-
ladi va yeyilishni mikrometrning o‘nlik ulushlaridan boshlab to 
bir necha millimetrgacha 5–15% aniqlikda baholash imkonini be-
radi. Ushbu uslub mashinalashgan asbob-uskunalarni nazorat qi-
lishda ham, sig‘imli asbob-uskunalarni (idishlar, rezervuarlar, 
o‘tkazuvchi quvurlar va boshqalar) nazorat qilishda ham 
qo‘llaniladi.
Konstruksion materialning yemirilishga bardoshliligi – 
texnologik asbob-uskunalarning ishonchliligini va ulardan foy-
dalanish muddatlarini belgilovchi muhim, ko‘pincha esa eng 
muhim xarakteristikalardan biridir. 
Yemirilish (korroziya) (lotincha corrodere – yeb yubormoq 
so‘zidan olingan) – bu metall materiallarning, ularni qurshab tu-
ruvchi muhitning tarkibiy qismlari bilan fizikaviy va kimyoviy 
o‘zaro ta’sirlari natijasida yemirilish jarayonidir.