S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

Fuko toki
ham deyiladi. Elektr o‘tkazuvchi jismlar bilan to‘qnashganida 
(bog‘langanida) uchqun toklar tashqi magnit maydoni bilan 
bog‘lanadigan yaqinlashuvchi magnit oqimini induksiyalaydigan 
elektr konturini hosil qiladi. Natijada ushbu uchrashuvchi mag-
nit oqimlarning ta’sirlashuvida o‘zgartirgichning induktiv 
g‘altaklari qo‘zg‘atadigan elektr qarshiligining o‘zgarishi sodir 
bo‘ladi. Ushbu o‘zgarishlarning birlamchi ma’lumot parametrlari 
bo‘lgan kattaliklari: nazorat obyekti parametrlariga, N
I 
– tashqi 
elektromagnit maydon kuchlanganligi kattaligiga va 
a 
dan na-
zorat obyektigacha bo‘lgan masofaga bog‘liq.

---

46
Hozirgi vaqtda o‘zgartirgichlarning turli konstruksiyalari ishlab 
chiqilgan bo‘lib, ularni quyidagi jihatlariga qarab sinflanish qabul 
qilingan:
– nazorat obyektlari parametrlarini tok uchquni signaliga 
aylantirgich turiga qarab;
– o‘zgartirgich g‘altagining birlashtirilishi usuliga qarab;
– nazorat obyektiga nisbatan o‘zgartirgichning joylashishiga 
qarab.
Birinchi jihati bo‘yicha o‘zgartirgichlar ikkiga – parametrik va 
transformatorli turlarga bo‘linadi.
Parametrik o‘zgartirgichlarda bitta g‘alayonlantiruvchi g‘altagi 
bo‘lib, uning aktiv va reaktiv qarshiligi obyekt parametrlariga va 
nazorat sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. 
Transformatorli tok uchqunini hosil qiluvchilarda kamida ikki-
ta induktiv bog‘langan g‘altagi (qo‘zg‘atuvchi va o‘lchaydigan) 
bo‘lib, u o‘lchov g‘altagini nazorat parametrini EYK ga o‘zgarti rib 
beradi. Ikkinchi xususiyatiga ko‘ra uchqun tokli o‘zgartirgichlar 
absolyut va differensial o‘zgartirgichlarga bo‘linadi.
Absolyut o‘zgartirgichlarda – uchqun tokli hosil qilgichlar sig-
nali nazorat obyektining absolyut parametrlari qiymati bilan aniq-
lanadi. 
Differensial o‘zgartirgichlarda – hosil qilingan signallar na-
zorat obyektining oshib boradigan parametrlari bilan aniqlanadi.
Neftgazli jihozlarni vixrtokli nazorat turidan foydalanib diag-
nostikalashda qalam turidagi transformatorlardan foydalaniladi. 
Bunday hosil qilgichlar bilan nazorat qilish sxemasi 7.1-rasmda 
keltirilgan. 
Induktiv g‘altak yordamida uchqun toklari hosil qilinadi va 
g‘alayonlantiriladi. Induktiv g‘altak yordamida hosil qilinayotgan 
magnit maydoni kuchlanganligi N
i
ga teng, uchqun toklari bilan 
hosil qilinayotgan yondosh magnit maydonining kuchlanganligi – 
N
v
ga teng. Bu maydonlarning ta’sirlashish natijasi o‘lchov g‘altagi 
bilan ro‘yxatlanadi. 
Nazorat obyektiga uchqun toklarning singib kirish chuqurligi 
uchqun tokini hosil qilgichlar konstruksiyasiga, nazorat obyekti -
ning shakliga va chuqurlikda tokning yo‘qolishi (kamayishi) jadal-
ligiga bog‘liq.

---

47
Generator
O‘lchash 
bloki
N
i
N
V