S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

6.2.2-rasm. 
Magnitli-kukunli nazorat qilish chizmasi. «Energovest» 
korxonasining MAGUS-M magnit qurilmasi
Neftgaz jihozlarini texnik diagnostikalashning masalalari 
yechimini topish uchun asosan olib yuriladigan magnitli-kukunli 
defektoskop PMD-70 dan foydalaniladi (17. t. 4 s. 419). Dala 
sharoitlarida katta joylarni nazorat qilishda samarali vosita sifati-
da doimiy magnitlarda magnitlanadigan qurilmalar – portativ 
qurilmali asboblar o‘zini namoyon etgan. Masalan, 6.2.2-rasmda 
«Energovest» korxonasi tomonidan ishlab chiqarilgan ikki doimiy 
magnitdan iborat bo‘lgan «MAGUS-M» magnitlanadigan quril-
masi bazasidagi magnitli-lyuminessentli defektoskopiya uchun ji-
hozlar majmuasi keltirilgan. Magnitlar kamyob yer elementlari-
dan iborat qotishmadan tayyorlangan bo‘lib, ular bir-biriga qattiq 
magnitli o‘tkazgich bilan ulangan. «MAGUS-M» qurilmasining 
farq qiladigan tomoni magnit maydoni oqimini yo‘qotuvchi me-
xanizmining mavjudligidir.
Qurilmada magnitlanadigan moslamadan tashqari uning maj-
muasiga sezgirlikni nazorat qilish uchun namunalar hamda porta-
tiv UB nurlantirgich – UFO-9-EV ham kiritilgan. Sarflanadigan 
materiallar sifatida aerozolli holatda qadoqlangan, mos keluvchi 
magnitli kukunlardan foydalaniladi.
Ushbu qurilma majmuasi ishlatilishining o‘ziga xosligi – un-
dan yonish va portlashga xavfli tok bilan ishlaydigan elektrli jihoz-
lardan foydalanish, xavfsizlik qoidalariga asosan mumkin 
bo‘lmagan joylarda foydalanish mumkinligidir.

---

45
VII bob. NAZORATNING ISSIQLIK, ELEKTRIK VA 
TOK CHAQNASHI TURIDAGI USULLARI
Tok chaqnashi (uchquni) turidagi nazorat usuli. 
Buzmasdan na-
zorat usuli – tashqi elektromagnit maydonini tok uchqunlaridan 
hosil bo‘ladigan elektromagnit maydoni bilan ta’sirlashuvini tah-
lil qilishga asoslangan.
Aniqlanayotgan maydonning parametrlari nazorat qilinayot-
gan obyektning geometrik va elektromagnit tavsiflari bilan aniqla-
nadi. Bunday ta’sirlashuvning natijalari tashqi va o‘tkazgich may-
doni kattaliklariga bog‘liq. Tashqi elektromagnit maydonni hosil 
qilish uchun mos ravishdagi chastotada o‘zgaruvchan tok 
o‘tkaziladigan induktiv g‘altaklardan foydalaniladi. Chaqmoq tok-
larini nazorat obyektida qo‘zg‘atuvchi va elektromagnit maydon-
ni elektrik signalga aylantirib beruvchi bir yoki bir necha induktiv 
g‘altakdan iborat qurilma – tok uchqunini (chaqnashini) hosil qi-
luvchi qurilma deyiladi.
Tok uchquni (chaqmog‘i) tashqi magnit maydoni o‘zgarishi 
ta’sirida elektr o‘tkazuvchi jismlarda paydo bo‘ladi, o‘z navbati-
da esa tashqi magnit maydonining o‘zi – ham magnit maydoni 
oqimining vaqt birligi ichida o‘zgarishi natijasida hamda magnit 
oqimi bilan elektr o‘tkazuvchi jismning nisbatan joylashuvchi 
o‘zgarishi natijasida hosil bo‘ladi. Birinchi bor tok uchquni 
(chaqnashi) fransuz fizigi J. Fuko (1819–1868) tomonidan tadqiq 
qilingani uchun bu holatni uning nomi bilan, ya’ni