S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

7.1-rasm.
Vixrtokli nazorat sxemasi: 1 – kuch tizimlari; 2 – induktiv 
g‘altak; 3 – o‘lchov g‘altagi; 4 – nazorat qilinayotgan obyekt.
Chaqnaydigan tok hosil qiluvchilarni uchqun toklarining 
nazorat obyektiga singib kirish chuqurligi – 
δ
uning singib kirishi-
da tok zichligi sirtidagi uchqun tokidan 2,7183 marta (n marta) 
kam bo‘lsa, quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin:
δ
β
=
⋅
2
r
,
bu yerda:
r
– hosil qilgichning o‘ramlari soniga ekvivalent radius; 
β
– nazorat sharoitini va o‘zgartirib hosil qilgichning xossasini 
xarakterlovchi uchqun tokini nazoratining umumlashtirilgan pa-
rametri bo‘lib, u quyidagiga teng:
β
µ µσ
=
R w
0
,
bu yerda: w 
– g‘alayonlangan tok aylanasi chastotasi; , 
μ
0
=4
π
•10
-6
– magnit doimiysi; 
μ
– muhitning magnit kirituvchanligi; 
σ 
– 
muhitning solishtirma elektr kirituvchanligi.
Chaqnash (uchqun) toklarining singib kirish chuqurligi mos 
ravishda nuqsonlarning maksimal chuqurlikda joylashganligini 
bildiradi. Elektr o‘tkazuvchi materiallarni vixrtokli nazorat qilish-
da sirt tirqishlar namoyon bo‘lishi ayni vixr tokini zichligi qayer-

---

48
da maksimal bo‘lsa o‘sha yerda aniq yoriq bo‘lishi va uning 
chuqurligi 3–4 mm dan oshmasligini ishonchli aniqlash mumkin.
Buzmasdan vixrtokli nazorat qilish bilan nuqsonlarni topish-
dan tashqari obyekt materiallari strukturasining kimyoviy tarkibi, 
ichki kuchlanganligini ham aniqlash mumkin. Bundan tashqari 
vixrtokli asboblar va qurilmalardan obyektrlarning o‘lchamlarini 
aniqlashda, ularning tebranish parametrlarini aniqlashda, elektr 
o‘tkazuvchi obyektlaridagi buzilishlarni aniqlashlarda ham foyda-
laniladi.
Vixrtokli nazoratning yaxshi tomoni nisbatan soddaligi, yuqori 
samarali va sezgirligidir. O‘zgartirgichlarning sezgirliklarini tek-
shirish va asboblarni sozlash uchun standart nuqsonli namuna 
buyumlar GOST 8.315-83 bo‘yicha ishlab chiqiladi. Vixrtokli na-
zoratning o‘ziga xos yana bir tomoni shundaki, bu bilan nazorat-
ni nazorat obyekti va o‘zgartirgicharo to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir 
bo‘lmaganida ham amalga oshirish mumkin. Bu usulda nazorat 
qilishga lok-bo‘yoq qoplamalar mavjudligi (qalinligi ruxsat etilgan 
kattalikdan oshmagan bo‘lganida), sirtlarning ifloslanishi nazorat-
ga halaqit bermaydi.