Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
yil 
14
-
martda tasdiqlangan “Turkiston o‘lkasi musulmon 
maktablarini 
boshqaruvchi 
xalq 
o‘quv yurtlari uchinchi inspektoriga 
yo‘riqnoma”da o‘lkadagi o‘troq va ko‘chmanchi aholining barcha musulmon 
madrasa va maktablari shu inspektor qarmog’ida bo‘ladi, deb ko‘rsatiladi. 
Yo‘riqnoma madrasalar, maktablar faoliyatini har tomonlama cheklash, milliy 
maorif tizimini izdan chiqarish, maktablar, madrasalarni to‘liq nazorat ostiga olish 
maqsadiga xizmat qildi
33
. 
Mahalliy aholining ijtimoiy
-
iqtisodiy manfaatlarini cheklab, qashshoqlik 
darajasi yanada ortdi. Bosqinchilik zulmi bunday davom etishi xalqning sabr 
kosasini to‘ldirdi, Shu bois joylarda mahalliy millat vakillarining noroziligi 
kuchaydi.Dastlab 1856
-
yil Sirdaryo viloyatida ko‘tarilgan bo‘lsa, 1864
-
yil 
Yettisuvda duganlar, 1869 –yili Samarqandda tub aholi bosh ko‘tardi. Bunday 
g’alayonlar rus armiyasi tomonidan ayovsiz bostirildi. “Russkiy invalid” 
jurnalining 1898
-
yilgi 127
-
sonida keltirilgan ma’lumotga ko‘ra, birgina Dukchi 
eshon qo‘zg’aloni bostirilganidan keyin, uning qatnashchilaridan 777 kishi hibsga 
olinib , bor –yo‘g’I 32 kishi oqlangan, 380 kishi o‘lim jazosiga hukm qilinib, 1 
kishi umrbod qamoq jasosiga, 3 kishi esa tarbiya lageriga yuborildi
34
. Bularning 
barchasi o‘qimishli, chet davlatlarda o‘qib yoki boshqa mamlakatlardagi 
o‘zgarishlarni ko‘rgan mahalliy ziyolilarning e’tiborini tortib, aholining turmush 
tarzini o‘zgartirish g’oyasini ilgari surdilar . Bu ma’rifatparparvarlar jadidlar nomi 
bilan tarixda o‘chmas iz qoldirgan. 
“ Jadid” atamasi Turkiya turklarida ilk marta Sulton Salim hukmronligi 
(1789 -1802 ) davrida paydo bo‘ldi. Avstriyaga elchi qilib yuborilgan Abubakr 
Ratib afandi shohga yozgan maktubida u yerda ko‘rgan idora tizimini “nizomi 
jadid” tushuntiradi.1789
-
yilgi fransuz inqilobidan keyin yangi qurilgan yangi 
tizimni esa “Fransiya nizomi jadidi” deyiladi. Shu yillarda “nizomi jadid” tor 
ma’noda askariy tizimni yevropalashtirishni, keng ma’noda ilm
-
fan, maorif, sanoat 
va qishloq xo‘jaligini zamonaviylashtirilishni ko‘zga tutardi.Jadid va qadim iborasi 
33
Алимова. Н.Чор Россиясининг Туркистонда олиб борган сиёсати. (1867 -1917