Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
йиллар). Тарих фан. номзоди 
диссертатсия. –Т.:2 004. –Б. 28
-
30.
34
Шарипов. Р .Туркистон жадидчилик ҳаракати тарихидан. –Тошкент.: 2002. –Б. 11-12

---

27 
keyingi asrlarda maydonga kelgan bo‘lsa
-
da u mohiyatan eskilik va yangilik , 
taraqqiyot va turg’unlik o‘rtasidagi eski kurashdir. 
Jadid atmasining Turkistonga kirib kelishi Ismoil Gasprali ochgan yangi 
maktab nomi bilan bog’liq, U 1884 –yilda Bog’chasaroyda ochilgan. Abdulla 
Avloniy o‘z tajrima holida keltirishicha, 1894
-
1904 yilar yerli xalqlar orasida 
qadimchilar va jadidchilar o‘rtasida kurash boshlandi. Jadidlar Usmonli 
Turkiyadagi “Ganch (yosh) turk”, “Ganch Usmonli” ta’siri bilan “Yosh 
buxoroliklar”, “Yosh xivalilar”, “Yosh turkistonlilar” deb ham nomlandilar
35
. 
Turkistondagi jadidchilik XIX asrning 80
-
yillarida Rus musulmonlari, 
xususan, Kavkaz va Volga bo‘yida yoyilgan shu nomdagi taraqqiyparvarlik 
harakatining be’vosita ta’siri va samarasi sifatida dunyoga keldi. Bunda Ismoil 
Gasperalining “Tarjimon” gazetasi (1883 ) va u asos solgan “usuli jadid” maktabi 
hal qiluvchi rol o‘ynagan. Shuningdek eski maktab tizimidan noroziliklar, xususan, 
A. Kavsariy (1776-1813 ),SH. Marjoniy (1818
-
1889 )larning taraqqiyotga to‘siq 
bo‘la boshlagan Buxoro maktab
-
madrasa tizimini keskin tanqid qiluvchi “Al
-
lavoyih” (ravshanliklar) (A. Kursaviy) va “Vafiyyatul aslof va tahiyatul axlof” 
(Salaflar vafoti va avlodlar duosi) (Sh. Marjoniy) kitoblari ma’lum ahamiyatga 
ega. Mustamlakachilikning kuchayishi xalqning tinka madori qurishi va miliy urf
-
odatlarimizning cheklanishi va dunyodagi taraqqiyotni Turkistondagi ba’zi 
o‘qimishli ziyolilarimizning ko‘rishi va o‘lka kelajagi uchun qayg’urishlari, 
ozodlik uchun kurash jadidchilik harakatining keng yoyilishiga sabab bo‘lgan. 
O‘lkada jadidchilikning harakati vazyatga qarab o‘zgarib turgan. Masalan: 
Murosa yo‘li. Ruslar yordamida ma’rifatga erishish, Ma’rifat masalasida 
haq
-
huquq olish, milliy xususiyatlarni tiklash (I.Gasperali, Behbudiy) 
Hamkorlik yo‘li. rus ma’murlari, so‘ng esa Sho‘ro hukumati bilan birga 
ularning dasturlarida qatnashish va imkon bo‘lishi bilan mustaqillikni qo‘lga olish, 
buning uchun ma’lum tayyorgarlik ko‘rib borish ( Munvvarqori , Hamza, Avloniy)
Jadidshunos olim G. Ashurov jadidchilik bosib o‘tgan yo‘lni uch davga 
bo‘ladi: 
35
Қосимов Б. Миллий Уйгониш. –Т.: 2002. –Б. 7.

---

28 
1. Shakllanish (1905