Dusova hilola botir qizi tarjimada metonimiya

 
2.2. Metonimiya tarjimasida shakl va mazmun birligi 
Har bir badiiy asar shakl va mazmunning dialektik birligini tashkil etadi. Bu 
hususiyatning badiiy tarjimada qayta yaratilishi to’la-to’kis adekvatlikka 
erishishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Ayrim tarjimonlar faoliyatida 
kuzatilganidek, mazmun birinchi o’ringa qo’yilib, shaklga e’tiborsizlik bilan 
qaraladigan bo’lsa, muallif uslubi hamda personajlarning nutqlari tasviri to’laqonli 
chiqmaydi. Tarjima hamma vaqt shakl va mazmunni bir buyum holda tiklashdek 
ijodiy jarayon bo’lib, u tarjimondan asliyatning mazmun va g’oya birligini qayta 
yaratish bilan bir qatorda uning muvofiq shaklini tiklashni ham talab qiladi.Ilmiy 
va tanqidiy adabiyotda shakl va mazmunning dialektik birligini tarjimada qayta 
yaratish zarurligi haqida fikr ko’p uchraydi. Ammo mavjud ishlarning birortasi bu 
masala misollar asosida, kengroq va atroflicha yoritib berilmagan. Tarjimada shakl 
va mazmunni tiklanishiga bag’ishlangan birorta maxsus ish haligacha maydonga 
kelmagan. 
Mazmun va shakl birligining tarjimada to’lqonli aks ettirilishi san’atkordan 
nafaqat amaliy, balki nazariy bilimlar bilan qurollangan bo’lishni talab etadi. Til 
hodisalari sirlarini o’zlashtirib olmasdan, asliyat va tarjima tillarining o’ziga xos 
qonun-qoidalaridan hamda muallifning individual ijodiy uslubidan xabardor 
bo’lmay turib, asliyat va ruhiyatini to’laqonli talqin etish also mumkin emas. 
Asliyatni shakl va mazmun birligini qayta yaratishning nihoyatda 
murakkabligi ayrim malakaviy va nazariy jihatdan ancha yetuk bo’lmagan 
tarjimonlarni umidsizlantirib qo’yadi. Mashhur tarjimashunos G.Gachechiladze 
haqli ravishda: “Birinchi ko’rinishda asarni qayta yaratish uning shakl va mazmun 
birligini takrorlash yo’li bilangina amalga oshishi mumkinday bo’lsa (shaklning 
asosiy unsuri esa asar ijod etilgan tildir).Tarjima qilish, darhaqiqat imkoniyatdan 
tashqaridir. Ammo bu boshi berkday bo’lib ko’rinadigan ko’chadan chiqib olish 

---

- 30 - 
30 
imkoniyati bor: bu tarjimani san’at ekanidir. Tarjima shuning uchun ham san’atki, 
unda shakl va mazmun bir-biridan ajratilgan holda emas, balki bir butun tarzda 
qayta yaratiladi… Tarjimon asliyatga mos shakl va mazmun birligini yaratishi 
lozim” deydi. (6;26-27) 

Jahon adabiyoti durdonalari bo’lmish ko’pgina asarlarning o’zbek 
tarjimalarida shakl va mazmun birligi yaxshi aks etganligi uchun ham ular 
xalqimizning sevimli asrlariga aylanib qoladilar. O’zbek kitobxonlarining bu 
asarlarning g’oya va mazmunlariga emas, balki ulardagi fikrni bayon qilishda 
tanlangan shakllar ham sehrlab qo’ymoqda. Shekspirning “Gamlet”,va “Otello” 
tragediyalari, A.S.Pushkinning “Yevgeniy Onegin”, L.N. Tolstoyning “Urush va 
tinchlik” hamda “Anna Karenina”, Voynichning “So’na”, M.Sholoxovning ”Tinch 
Don” romanlari shakl va mazmun jihatidan bir butun holda o’zbekchaga 
san’atkorona tarjima etilganligi uchun ham ularning mualliflari kitobxon ko’z 
oldida butun buyukliklari bilan gavdalanib turadi. 
Tarjimada tasviriy vositalar, ko’chimlar nihoyatda katta ro’l o’ynaydi.Ular 
asarning ekspressivligini oshiradi va kitobxonga zavq berib, uning asarga bo’lgan 
qiziqishini oshiradi. Badiiy vositalar bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilinganda asl 
nusxasidan farq qilmasligi, tarjimon asarni tarjima qilganda asl nusxasidek shakl 
va mazmunni saqlab qolishi kerak. Men E.Xemingueyning “Farewell to Arms” 
asarini o’qib, Ibrohim G’ofurov tomonidan o’zbek tiliga “Alvido Qurol“ deb 
tarjima qilingan o’zbekcha nusxasini ham o’qib chiqdim va ikkala asarni bir-biri 
bilan solishtirdim.Ya’ni asar o’zbek tiliga tarjima qilinganda ingliz tilidagi badiiy 
vositalar o’z ahamiyatini yo’qotmaganmi va tarjimon shakl va mazmunni asarning 
asl nusxasidagidek saqlab qola olganmi yo’qmi shuni ko’rib chiqdik. Ikkala asarni 
ham o’qib undan metonimiya tarjimasida shakl va mazmunga doir bir qancha 
misollar topdim va ularni quyidagicha tahlil qildim. Ya’ni ularni leksik 
ekvivalentlar asosida guruhlarga bo’ldim. 
Leksik ekvivalentlarning 3 ta turi mavjud bo’lib, ular quyidagilar kiradi: 
1.
To’liq ekvivalentlar 
2.
Qisman ekvivalentlar

---

- 31 - 
31 
3.
Murakkab ekvivalentlar (ekvivalenti yo’q) 
To’liq ekvivalentlar – bunda asliyatdagi so’zga tarjima tilida bitta so’z to’g’ri 
kelishi va ikki tildagi so’z ma’nolari to’liq ekvivalentga ega bo’lishi 
tushuniladi.Bunday so’zlar sirasiga odatda atoqli otlar, geografik va joy nomlari,
korxona, tashkilot, muassasa, idora, kema va mehmonxona nomlari va shu kabilar 
kiradi. Ekvivalentlar aksariyat hollarda monosemantik, ya’ni bitta ma’noga ega 
bo’lgan so’zlardir. 
Qisman ekvivalentlar - agar asliyatdagi so’zga tarjima tilida bitta so’z qisman 
to’g’ri kelsa, bunda biz qisman ekvivalentlar haqida fikr yuritamiz.Tarjima 
nazariyasida qisman ekvivalenlarning uch turi ham ajratiladi. Bunga sabab bir 
tildan boshqa tilga to’g’ri keladigan, ekvivalentdan tashqari yana bir nechta so’z 
ma’nolaridan iborat bo’lishi mumkin.Ko’p ma’noli so’zning bittasi ekvivalent, 
qolganlari esa qo’shimcha ma’no sifatida namoyon bo’ladi. Masalan ingliz tilidagi 
ko’p ma’noli “cover” so’zini oladigan bo’lsak, u o’zbek tilidagi “yopmoq”, 
“to’shamoq”, “ustiga yozmoq”, “bekitib qo’ymoq” va boshqa ma’nolariga ega.
Semantik munosabatning ikkinchi varianti qisman ekvivalent so’zga to’g’ri 
keladigan ma’noning kesishish hodisasi. Bu degani ikki tildagi muayyan so’z bir 
xil ma’no yoki ma’nolarga ega bo’lishi mumkin va shunday bo’lsa ham ayni 
paytda ularning bir-biriga to’g’ri kelmaydigan ma’nolari ham bo’lishi mumkin. 
So’zning bu ma’nolari turlicha bo’lishiga asliyat va tarjima tillari turli oilalarga 
mansub bo’lganligi, o’zlashtirilgan so’zlar boshqa tillardan olinganligi va boshqa 
bir qator lingvistik va ekstralingvistik omillar sabab bo’ladi. 
Murakkab ekvivalentlar – munosabatlarning uchinchi turiga kiradi.Turli 
xalqlar ob’ektiv reallikni turlicha qabul qiladi va uni tilda turlicha, o’ziga xos 
ravishda aks ettiradi. Ma’lumki, ingliz tilida “qo’l” tushunchasini ifodalashni bir 
nechta turi mavjud. O’zbek tilida “qo’l” tushunchasi bitta so’z bilan ifodalanadi. 
Ingliz tilida “hand” so’zidan tashqari bu tushuchani tilda ifodalash uchun yuqorida 
ko’rsatilgan so’z bilan birga ayni paytda “arm” so’zi ham ishlatiladi. Bundan 
tashqari “hand” so’zi ko’chma ma’noda ham qo’llaniladi va ular ham o’zbek 
tilidagi ko’chma ma’nolarning aksariyatiga to’g’ri kelsa ham, farq qiladigan 

---

- 32 - 
32 
jihatlari ko’p. Ushbu guruhga tegishli so’zlar tarjimasi alohida e’tiborga molik, 
chunki shu va shu kabi so’zlar tarjima jarayonida muammolar tug’diradi. Buning 
uchun kontekstni bilish lozim. Kontektsiz bu gapni o’zbek tiliga tarjima qilib 
bo’lmaydi. Tarjimada ekvivalenti bo’lmagan so’zlarga – boshqa davlatlarda 
qo’llanmaydigan ismlar, geografik va joy nomlari hamda xos so’zlar kiradi. Xos 
so’zlar tarjima nazariyasi adabiyotlarida realiya sifatida qo’llaniladi. Bunga, bir 
tomondan, ingliz tilidagi lobby, muffin, drugstore, ikkinchi tomondan o’zbek 
tilidagi tandir, somsa, qiz uzatish, uloq va shu kabi tushunchalar kiradi. (24; 106-
107-108) 

Hemingueyning “Farewell to Arms” (Alvido Qurol) asarini va uning o’zbek 
tilidagi tarjimasini mana shu ekvivalentlarni 3 turi bo’yicha tahlil qildik va 
metonimiya tarjimasidagi shakl va mazmunni saqlanib qolishini mana shu turlarga 
qarab aniqladik. Metonimiya hodisasi o’zbek tilida tarjima qilinganda shakl va 
mazmun to’liq saqlanib qolganmi, qisman saqlanib qolganmi yoki umuman 
metonimiyalik hodisasini yo’otganmi? Biz shu masalalarni “Alvido Qurol” asarida 
ko’rib chiqdik. Asarni o’qib undan shakl va mazmunga doir ko’plab misollar 
topdik va ularni eng yaxshilarini tanlab olib tahlil qildik.
 
1. The river ran behind us and the town had been captured very handsomely 
but the maintains beyond it could not be taken and I was very glad the Aaustrians 
seemed to want to come to the town sometimes, if the war should and because they 
did not bombard it to destroy it but only a little in a milit any war. (8; 1)