O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

Yer osti suvlarining kelib chiqishi.
Yer osti suvlari suv o’tkazmaydigan qatlamga 
etganda to’planib suvli qatlamni vujudga keltiradi, ya’ni tarkibida suv mavjud bo’lgan tog’ 
jinslari qatlami 
suvli qatlam
deb ataladi. Tepasida suv o’tkazadigan qatlam bo’lgan suv 
o’tkazmaydigan jinslar qatlami 
suv to’sig’i
deb ataladi. 
Kelib chiqishiga ko’ra Yer osti suvlari quyidagi guruhlarga bo’linadi: 
- infil’tratsion (shimilgan) suvlar, ular yomg’ir va daryo suvlarining Erga shimilishi natijasida 
hosil bo’ladi; 
- kondensatitsion suvlar, tog’ jinslarining g’ovaklaridagi suv bug’larini kondensattsiyalanishi 
natijasida hosil bo’ladi; 
-
 
magmatik yoki yuvinel suvlar. Magmaning kristallanishi va gazsizlanishi (degazattsiya) 
natijasida hosil bo’ladi; 
- sedimentatsiya yo’li bilan hosil bo’lgan suvlar. . Suv havzalarida yotqiziqlarning hosil bo’lish 
jarayonida shakllanadi. 
Yer osti suvlari fizik (tabiiy) holatiga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: 
1. 
Gravitatsion suvlar.
Suyuq holatida gruntdan sizib o’tadi va og’irlik kuchi ta’sirida
guruntdagi kanallar, yoriqlar va bo’shliqlar bo’ylab harakat qiladi. O’simliklar erkin foydalana 
oladi. 
2. 
Pardasimon suvlar.
Tuproq zarralarini pardaga o’xshab o’rab oladi va ularga yuza tortishish 
kuchi ta’sirida yopishib oladi.Usimliklar parda suvidan foydalanishi qiyin. 
3. 
Gigroskopik suvlar.
Bu suv jinslarning zarralarini pardaga o’xshab o’rab oladi va ular 
yuzasida mustahkam yopishib turadi. Faqat bug’ holida harakat qilishi mumkin. Gigroskopik 
suvga ega bo’lgan tog’ jinslari quruqdek tuyuladi. 
4. 
Kristalizatsion yoki fizik bug’langan suv.
Minerallar tarkibida bo’ladi (gips va h.k.) Shuning 
uchun mazkur suv ajratib olinganda minerallarning kimyoviy tarkibi o’zgaradi. 
5. 
Kapillyar suv
. Suyuq holda bo’lib, tuproq va gruntdagi kapillyar naychalarda joylashadi. Suv 
miqdori ko’paysa harakatchan kapillyar suvga aylanadi va o’simliklar bemalol foydalanadi. 
6. 
Qatiq holdagi suv
– muz va qorlarni tashkil qiladi. 
7. 
Bug’ holidagi suv.
Yer osti suvlari Yer po’stida uchrashiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: 
- tuproq suvlari yoki yuqori suvlar (verxovodka). Uncha chuqur bo’lmagan qatlamlarda bo’ladi, 
yilning issiq fasllarida yo’qoladi. 
- grunt suvlari Yer yuzasidan pastda birinchi doimiy bosimsiz suvli qatlam. Grunt suvlari 
birinchi suv o’tkazmaydigan qatlamda joylashgan bo’lib, 30-100 m chuqurlikkacha bo’lgan 
66
V.Ettwein and M. Maslin. «Physical geography: fundamentals of the physical environment». 2003, 80- 
b (mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 

---

70 
qismda tarqalgan. Ular yog’in suvlari va er ustidagi suvlardan vujudga keladi. Shu sababli grunt 
suvlarning joylanishi va chuqurligi yil fasllarida o’zgarib turadi. Masalan, O’rta Osiyo sharoitida 
erta bahorda qorlar eriganda, bahorgi yomg’irlardan keyin yuqoriga ko’tarilsa, aksincha, yozda 
ancha pastga tushib ketadi. Grunt suvlarining kimyoviy tarkibi iqlimga, tuproq qatlami va 
o’simliklar xarakteriga ko’ra zonal holda o’zgaradi. Grunt suvlari nishab tomonga qarab oqadi va 
biron yerdan yer betiga oqib chiqishi buloq yoki chashma deb ataladi. 
- qatlamlararo suvlar, grunt suvlaridan pastda bo’ladi, bular ikki suv o’tkazmaydigan qatlam 
orasida joylashadi. Qatlamlar orasidagi suv doimo gidrostatik bosim ostida bo’ladi, shuning 
uchun ular bosimli suvlar deb ataladi. Ularni ko’pincha artezian suvlari deb ham atashadi. XVII 
asrda birinchi marta Fransiyaning Artua (Arteziya) provintsiyasida favvora bo’lib otilib 
turadigan quduq qazilgan. Shuning uchun bosimli suvlar bor joylarni Artezian havzalari deb 
atashadi.