O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»


Daryo tizimi; Daryo havzasi; Suvayirg’ich, Daryo manbai, Daryo o’zani Daryo mansabi



Download 4,1 Mb.
Pdf ko'rish
bet72/212
Sana01.06.2022
Hajmi4,1 Mb.
#624474
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   212
Bog'liq
fayl 2587 20220225

Daryo tizimi; Daryo havzasi; Suvayirg’ich, Daryo manbai, Daryo o’zani Daryo mansabi,
Daryo nishabi
Daryoning suv yig’adigan maydoni uning havzasi deb ataladi. Ikki daryo havzasini 
ajratib turadigan chiziq suvayirg’ich chizig’i deb ataladi.
Tog’li o’lkalarda suvayirg’ich chizig’i tog’ tizmasining qirrasidan o’tkaziladi. 
Tekisliklarda suvayirg’ich rolini keng yassi polosalar (G.N.Visotskiy 
plakorlar
) o’ynaydi. O’ta 
sernam zonalardagi suvayirg’ichda ko’pincha botqoqlar va ko’llar joylashadi. Ular suvi yil bo’yi 
yoki sernam faslda turli daryo tizimiga borib quyiladi. Masalan, Volga, Dnepr va G’arbiy Dvina 
daryolarining yuqori oqimlari. Daryolar boshining bir-biriga yaqinligi va suvayirg’ichlarning 
morfologik jihatdan ancha tekis ekanligi qadimda ulardan 
voloklar 
(
ilgargi kemalarni daryodan-
daryoga sudrab o’tkazuvchi yo’l
)
sifatida foydalanishga imkon bergan. Keyinchalik bu yerlardan 
daryolarni bir-biriga bog’lovchi kanallar o’tkazilgan.
Daryolarning quyidagi o’lchamlari mavjud: 
-havzadagi barcha daryolar va ularning irmoqlarining uzunligining yig’indisini havza 
maydoniga nisbati daryo tizimining zichligi deb ataladi va quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
N = ΣL/S 
- daryoning boshlanadigan joyi daryoning manbai deb ataladi. Daryoning manbai sersuv 
bulishi va kam suv bulishi mumkin. Sersuv daryo manbalariga ko’llar va muzliklar kiradi.
 
Masalan, Volga, Dnepr. 
67
67
V.Ettwein and M. Maslin. «Physical geography: fundamentals of the physical environment». 2003, 65-66- b 
(mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 


72 
Kamsuvli manbalar buloqlar, botqoqlar, yer osti suvlari va kichik-kichik ko’llar bo’lishi 
mumkin.
 Masalan, Don, G’arbiy Dvina. 
- daryo manbaidan so’ng daryo o’zani boshlanadi. O’zanda suv og’irlik kuchi ta’sirida xarakat 
qiladi va o’zanni yemirib o’ya boshlaydi. Daryoning rivojlanish jarayonida o’zanning shakli va 
ko’ndalang profili o’zgaradi. Profili shakllanmagan daryolarda daryo o’zani vodiy tagiga to’g’ri 
keladi. Profili shakllangan daryolarda suv massasi bilan uning oqish tezligi o’rtasidagi nisbat 
birmuncha muvozanatga kelsa, daryo o’zanining shakli ham ancha turg’un bo’ladi. Bu 
turg’unlik daryoning meandralar hosil qilib oqishi natijasida vujudga keladi. Odatda 
daryolarning meandralar hosil qilib oqishini shu joydagi geomorfologik va litologik sharoitning 
har xilligi bilan tushuntiradilar. Garchi shunday hollar amalda uchrab tursa-da bu sabab yetarli 
emas. Meandralar hosil bo’lishiga sabab daryo oqimi dinamikasidir. Daryo o’zanlari 
mustahkamligiga qarab quyidagi qismlarga bo’linadi;
a) o’ta nomustahkam qirg’oqli tekislik daryolari (Xuanxe, Amudaryo, Po, Tarim);
b) o’ta nomustahkam o’zanli tog’ daryolari.
Ularda chuqurlatish eroziyasi juda kuchla kechadi; v) nisbatan mustahkam daryolar. Ularga 
tekislik daryolarining ancha qismi kiradi; g) qattiq kristall jinslar tarqalgan hududlardagi 
mustahkam daryolar. 
- daryolarning boshqa daryolarga, okeanga yoki dengizga quyilish joyi uning mansabi 
deb ataladi. Daryoning quyilish joyida del’ta hosil bo’ladi. Deltada daryo olib kelgan jinslar va 
loyqalar yotqiziladi, shuning uchun daryoning quyilish joyi kengayib boraveradi. Suv 
ko’tarilganda daryo mansabida suv to’planib qoladi, pasayganda esa suv daryo mansabidagi 
yotqiziqlarni olib ketadi (Ob gubasi, La-Plata, Jirondi, Temza, Sena, Kongo). Mazkur 
daryolarning quyilish joyi estuariy deb ataladi. 
- daryolarning manbai va mansabi orasidagi mutlaq balandliklar farqini uning uzunligiga 
nisbati uning nishabi deb ataladi.

Download 4,1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   212




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish