Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

qisqa va uzoq muddatlarga
guruhlanadi. 
Qisqa muddatli kreditlar bir yilgacha muddatga berilib, korxona 
aylanma kapitalining xarakatini ta’minlash, joriy hisob – kitoblarni 
amalga oshirish, to‘lov qobiliyatini mustahkamlash moliyaviy faoliyat-
ning barqarorligini ta’minlash kabi masalalarga yo‘naltiriladi. Qisqa 
muddatli kredit korxona va tashkilotlarning aylanma kapitalini 
shakllantirishning ideal manbasi bo‘lib hisoblanadi. 
Uzoq muddatli kreditlar korxona asosiy kapitali harakatini 
ta’minlashga yo‘naltiradi. Xususan, korxonada amalga oshirilayotgan 
qurilish va faoliyat yuritayotgan tashkilotlarning rekonstruktsiya qilish, 
yangi texnologiyalarni joriy etish va ishlab chiqarish jarayonlarini 
takomillashtirish bilan bog‘liq sohalarga sarflanadi. Qisqa muddatli 
kreditlar bir kundan bir yilgacha, uzoq muddatlilari esa bir yil va undan 
yuqori muddatlarga beriladi. 

---

171 
Bank kreditining asosiy turlaridan biri banklararo kredit 
hisoblanadi, ushbu kreditni banklar bir – biriga berishadi. Banklararo 
kreditlar bankning vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘laridan samarali 
foydalanish, o‘zaro likvidlikni ta’minlash maqsadida beriladi. Banklar 
vaqtinchalik bo‘sh turgan yoki yuqori daromadlarga qo‘yilma sifatida 
yo‘naltirilayotgan mablag‘larini banklararo bozorga taklif etadi. 
Halqaro bank amaliyotida banklararo kredit qisqa muddatli 
xarajatlarga ega bo‘lib, bir necha soatdan, bir necha oygacha berilishi 
mumkin. O‘zaro bitimlar telefon yoki faks orqali tuzilib, so‘ngra 
tasdiqlovchi hujjatlar bilan ta’minlanishi ham mumkin. 
Ist’emol (ipoteka) krediti
asosan aholiga yashashi uchun zarur 
bo‘lgan buyumlarni (uy, mashina, televizor, muzlatgich, mebel va 
boshqalar) olishga beriladi. Iste’mol krediti pul va tovar ko‘rinishida 
bo‘lishi mumkin. Pul ko‘rinishidagi iste’mol krediti bank muassasalari 
tomonidan jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomalar asosida savdo 
tashkilotlarining hisobiga o‘tkazib beriladi. 
O‘zbekistonda keyingi yillarda iste’mol krediti hisoblangan 
ipoteka krediti juda tez sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Ipoteka 
krediti iqtisodiyotning markazlashgan tuzumi sharoitida mavjud 
bo‘lmagan. Bu holat o‘sha davrda nashrdan chiqqan lug‘atlarda ham 
e’tirof etilgan. Xususan, 1988 yilda mamlakatimizda nashrdan chiqqan 
O‘zbekiston sovet ensiklopediyasida ipotekaga “Ipoteka (yun), uzoq 
muddatli kredit olish uchun ko‘chmas mulk (yer, imoratlar)ni garovga 
qo‘yish. Sotsialistik mamlakatlarda yo‘q.”
57
, deb ta’rif berilgan. Agar 
ushbu ta’rifning “sotsialistik mamlakatlarda yo‘q” degan jumlasiga 
e’tibor qaratadgan bo‘lsak, haqiqatda ham markazdan rejalashtirish 
tuzumi sharoitida ushbu kredit turining amal qilmaganligining guvohi 
bo‘lishimiz mumkin.
Shuningdek, 1984 yilda Moskva shahrida nashrdan chiqqan 
moliya – kredit lug‘atida ipotekaga berilgan ta’rif ham buni tasdiq-
laydi, unda “Ipoteka – (yunoncha hypotheke so‘zidan olingan bo‘lib – 
garov, zaklad) ssuda olish maqsadida turli shakldagi ko‘chmas 
mulklarning (asosan yer va qurilish binosi) garovidir. Qarzdorning 
to‘lovga layoqatsizligi sharoitida kreditlarning talabi garovga qo‘yilgan 
mulkni sotish evaziga qondiriladi. SSSR va boshqa mamlakatlarda 
qo‘llanilmaydi.”
58
, deb ta’kidlanadi. 
57
К.Х. Хонназаров ва бошқалар. Ўзбекистон совет энциклопедияси. Энциклопедик луғат. Т. 1. 
Т., 1988. 323 б. 
58
В.С.Захаров, Л.А.Дробозина, Л.Н. Красавина и др. Финансово – кредитный словарь. Т.1. М.: 
МиФ, 1984. С. 477. 

---

172 
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy adabiyotlarida ipoteka atamasi 
ko‘chmas mulklarni garovga qo‘yish natijasida vujudga keladigan 
moliyaviy munosabat bo‘lib, uning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri 
garovga qo‘yilgan ko‘chmas mulk kredit (qarz) oluvchining tasarrufida 
qolishi ma’lum bo‘ladi. Ipoteka atamasi va ipoteka krediti haqida so‘z 
yuritganda, ularning iqtisodiy mohiyatini to‘liq aniqlash maqsadida, 
quyidagi ikkita holatga e’tiborimizni qaratamiz. 
Birinchi holat, ipoteka – bu garov. Garov mavjud ekan – ipoteka 
mavjud bo‘ladi, garov mavjud bo‘lmasa ipoteka ham bo‘lmaydi, bu 
kredit ipoteka krediti hisoblanmaydi. Ushbu holatni yanayam aniqroq 
qilib aytadigan bo‘lsak, bank qarzdorga uy joyni yer, kvartira yoki 
uchastkani garovga qo‘yish orqali kredit berdi. Ushbu kredit qarz 
oluvchi tomonidan qanday maqsadga ishlatilsa ham bu kredit ipoteka 
krediti hisoblanadi.
Ikkinchi holat, bank qarz oluvchiga uy joy olish uchun ta’min-
lanmagan kredit berdi, ya’ni garov sifatida kredit oluvchi tomonidan 
hech qanday narsa qo‘yilmadi. Bu ishonchli ipoteka krediti bo‘ladi. 
Ipoteka so‘zi (atamasi)ni kelib chiqishining tub ildiziga e’tibor 
qaratganimizda, uning vujudga kelishi va shakllanishining asosida qa-
dimgi yunonlarning qarz berish munosabatlari yotganligi ma’lum bo‘ladi.
Demak, manbalarga ko‘ra, ipoteka atamasi birinchi marta 
eramizdan oldingi VI asrda Yunonistonda vujudga kelgan. Qadimgi 
greklar qarz oluvchini kreditor oldidagi majburiyati evaziga yerni 
tikishgan. Qarz oluvchining yer maydonining chetiga maxsus yog‘och 
o‘rnatilgan bo‘lib, unda ushbu yer garov vazifasini o‘tayotganligi 
haqidagi yozuv qayd etilgan. Bu yog‘och ustun “ipoteka” deb atalgan, 
yunon tilida “tirgovich”, “poya”, “taglik” ma’nolarini anglatgan
59
.
Bizning nazarimizda, ipoteka atamasining vujudga kelishi va 
uning ma’nosi yuqoridagi matnda, atroflicha, to‘liq va aniq berilgan. 
Shu bilan birga, mazkur ta’rif uning dastlabki vujudga kelishi 
jarayonidagi mohiyatini anglatish bilan birga, hozirgi kundagi ipo-
tekaga xos bo‘lgan xususiyatlarni to‘liq ochib berishga xizmat qil-
maydi, albatta bu tabiiy holat, chunki iqtisodiy rivojlanish jarayonlari 
va munosabatlarning takomillashuvi ipoteka atamasining ham ri-
vojlanishi va takomillashuviga sabab bo‘lmoqda. Quyida ipoteka ata-
masiga berilgan ta’rifda fikrimizning tasdig‘ini kuzatishimiz mumkin.
59
Ефремова В.М. Толковый словарь. М.: Инфра – М, 1997. С. 321.

---

173 
Demak, ipoteka (yunon. hypotheke – zaklad, garov) – ko‘chmas 
mulk ko‘rinishidagi garov (asosan yer va binolar) bo‘lib, asosiy 
maqsad ssudani olishga qaratilgan. Ipoteka shunday garov turi-ki u 
kreditorning qo‘liga berilmaydi, balki qarzdorning ixtiyorida qoladi
60
. 
Masalan, yuqorida qayd etilgan moliya – kredit lug‘atida unga 
quyidagi tavsiflar berilgan. “Ipoteka krediti – uzoq muddatli ssuda 
bo‘lib, kapitalistik mamlakatlarda yer va ishlab chiqarish hamda 
yashash uchun qurilgan binolarni garovga qo‘yish asosida beriladi. 
Quldorchilik tuzumi davrida vujudga kelgan bo‘lib, feodalizm davrida 
kengaydi, biroq kapitalizm sharoitida rivojlandi. XIX asrning o‘rta-
laridan boshlab ipoteka krediti sifatida ixtisoslashgan – ipoteka 
banklari tomonidan, qator mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi va boshqa 
tijorat banklari tomonidan berila boshladi. Revolyutsiyaga qadar 
Rossiyada dvoryan va yerli (zemelnie) banklar tomonidan berilgan”.
Taniqli iqtisodchi olim, professor O.I.Lavrushin “ipotekali kredit 
– ko‘chmas mulk, yer maydoni garovi ostida berilib, bozor iqtisodiyoti 
sharoitida faol ishlatiladigan kreditning bir shakli hisoblanadi. Yer 
mulkiga ega tashkilotlar va ixtiyorida xususiylashtirilgan xonadoni 
(kvartira), yer maydonlari bo‘lgan aholiga bozor iqtisodiyotiga xos 
bo‘lgan kredit munosabatlariga kirishish imkonini beradi
61
, deya 
ta’kidlaydi. Olim ipoteka kreditiga bergan ta’rifida uning bozor 
iqtisodiyoti sharoitida yuz berishi, shuningdek, aholining xonadoni va 
yerini xususiylashtirish lozimligiga alohida e’tibor qaratgan.
“Ipotekali kredit – deya ta’kidlaydi, yana bir rossiyalik olim 
A.S.Neshitoy, uy – joy olish, qurish yoki yerni sotib olish uchun 
beriladigan kredit. Odatda, ushbu kreditni banklar va ixtisoslashtirilgan 
bank bo‘lmagan moliya – kredit institutlari taqdim etadi”
62
. Bu erda 
ipoteka kreditini olish uchun qo‘yiladigan garov obyektining ahamiyati 
xususida fikr bildirilmagan. Chunki, yuqorida ta’kidlaganimizdek, agar 
kreditning garovi sifatida mulk qo‘yilmas ekan u ipoteka krediti 
hisoblanmaydi
63
.