Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Kreditning subyektlari
bo‘lib, kredit munosabatlarida ishtirok 
etuvchi shaxslar tushuniladi, ya’ni kreditor va kredit oluvchilar.
Kreditning obyekti
bo‘lib esa kredit munosabatlarida ishtirok 
etuvchi pul yoki tovar shaklidagi moddiy boyliklar hisoblanadi. 
Kredit berishdan
maqsad 
esa vaqtincha bo‘sh turgan pul 
mablag‘laridan qo‘shimcha daromad olish (foiz shaklida) bo‘ladi, yoki 
53
Деньги, кредит, банки: Учебник/Под ред. В.В.Иванова, Б.И.Соколова. М.: ТК Велби, 
Проспект, 2008. С. 517.
54
Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов/ Под. ред. В.А. Щегорцова. М.:ЮНИТИ – ДАНА, 
2005. С. 182. 
55
Деньги, кредит, банки: Учебник/Кол. авт. Под ред. О.И.Лаврушина. М.: КНОРУС, 2007. С. 263 
– 265. 
56
Абдуллаева Ш.З. Пул, кредит ва банклар. Т.: Иқтисод – Молия, 2007. 182 – 192 б.

---

168 
ishlab chiqarish davrining uzluksizligini (tovar krediti olinganda) 
ta’minlashga bo‘lgan talabini qondirish hamda davlat byudjetining 
vaqtinchalik kamomadini qoplashdan iborat bo‘lishi mumkin. 
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, iqtisodchi olimlar 
kreditning turlariga mavjud ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlardan kelib 
chiqib turlicha yondashganlar. Fikrimizcha, kreditning turlariga tavsif 
berishda ularning amaliyotda qo‘llanilishi va iqtisodiy samaradorligiga 
e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Shu nuqtai nazardan, davlat krediti, 
bank krediti, iste’mol (ipoteka) kreditlari, tijorat krediti, xalqaro kredit 
mavjudligini e’tiborga olish maqsadga muvofiq. 
Davlat krediti.
 
Ushbu kreditning asosiy belgilaridan biri kreditni 
berish yoki olish jarayonida davlat bevosita ishtirok etadi. Ko‘pchilik 
hollarda esa davlat kreditor sifatida yuridik va jismoniy shaxslarga 
kreditlar beradi.
Davlat krediti munosabatlari jarayonida uning subyektlari sifatida 
davlat nomidan markaziy va mahalliy davlat boshqaruv organlari 
maydonga chiqsa, ikkinchi tomondan yuridik va jismoniy shaxslar 
ishtirok etadi. Davlat kreditining vujudga kelishida an’anaviy ravishda 
ko‘pchilik hollarda davlat byudjeti taqchilligini qoplash yoki yirik 
investitsion loyihalarni amalga oshirish maqsadida o‘z nomidan 
qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqaradi. Davlat byudjetining taq-
chilligini qoplashda davlat tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar 
yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan sotib olinadi. Bunda yuridik va 
jismoniy shaxslar kreditor sifatida namoyon bo‘ladi. Davlat byudjeti 
taqchilligini qoplashning boshqa manbalari ham mavjud bo‘lib, 
ularning asosiylari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 

amaldagi soliq stavkalari miqdorini oshirish; 

muomalaga qo‘shimcha pullarni (xazina biletlarini) emissiya 
qilish; 

Markaziy bankdan kredit qarzlarini olish; 

xalqaro kredit va moliyaviy yordam so‘rash; 

davlatning qimmatli – qog‘ozlarini muomalaga chiqarish.
Davlat byudjeti taqchilligini qoplash uchun amaldagi soliq 
stavkalari miqdorini oshirish iqtisodiyot tarmoqlarining rivojlanishiga 
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday holatda, xo‘jalik yurituvchi subyektlar 
soliq bazasini kamaytirib ko‘rsatish, ikkilamchi buxgalteriyani yuritish 
hamda xufyona iqtisodiyotning rivojlanishiga moyillik tug‘iladi. 

---

169 
Natijada, mamlakatda iqtisodiyotning rivojlanishi va aholining turmush 
farovonligini ta’minlashda salbiy holatlar yuz beradi. 
Muomalaga qo‘shimcha pullarni chiqarish hisobiga davlat 
byudjeti taqchilligini qoplanishi iqtisodiyotda tovar va pul massasi 
o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni, 
pul massasi tovar massasiga nisbatan ortib ketadi, bunday holatda mil-
liy valyutaning sotib olish qobiliyati pasayadi va inflyatsiya daraja-
sining ortishiga sabab bo‘ladi. 
Markaziy 
bankning 
krediti 
davlat 
byudjeti 
taqchilligini 
qoplashning boshqa manbalariga nisbatan bir muncha samaraliroq 
hisoblanadi, lekin Markaziy bank tomonidan berilgan kreditlar asosan 
3 oy muddatga berilib, ushbu muddatdan ortib ketishi mumkin emas. 
Davlat byudjeti taqchilligini qoplashda halqaro kredit va xorijiy 
mamlakatlarning moliyaviy yordamini olish doimo ham ijobiy 
natijalarni bermaydi. Chunki, kreditor mamlakat qarz oluvchi 
mamlakatga qator shartlarni qo‘yadi. Ayrim holatlarda kreditlar berish 
orqali kreditor mamlakat siyosiy va iqtisodiy taziyq o‘tkazish holatlari 
ham amaliyotda uchrab turadi. Shuning uchun davlat byudjetining 
taqchilligini qoplashning eng qulay usuli davlatning qimmatli 
qog‘ozlarni yuridik va jismoniy shaxslarga sotish orqali kredit olishi 
hisoblanadi. Shu bilan birga, alohida ta’kidlash lozimki, davlat krediti 
faqatgina byudjet taqchilligini qoplash uchun emas, balki iqtisodiyotni 
tiklash (asosan tabiiy ofatlar yoki urushlardan so‘ng), mamlakatda 
ijtimoiy – iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan qurilish ishlarini bajarish 
yoki sanoat tarmoqlarining alohida sohalarini rivojlantirish uchun uzoq 
muddatlarga (5, 10 yil) olinishi mumkin.