Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Kredit 
bahosi 
= 
Kreditlash uchun 
jalb qilingan 
mablag‘lar 
qiymati 
+ 
Bankning 
operatsion 
xarajatlari 
+ 
Bankning 
risk 
ustamasi 
+ 
Bankning 
foiz 
marjasi 

---

185 
Ko‘rsatilgan komponentlardan har biri kredit summasiga nisbatan 
yillik foiz shaklida aks ettirilishi mumkin. “Qiymat plyus” modeli 
oddiyligi va tezkorligi bilan ajralib turadi. Lekin “Qiymat plyus” 
modelining kamchiliklari sifatida bank o‘z xarajatlarini aniqlash 
jarayonining texnik jihatdan murakkabligi va boshqa kreditorlar 
tomonidan taklif qilinadigan foiz stavkalar, ya’ni raqobat omilining 
hisobga olinmasligi hisoblanadi. Tijorat banklari tomonidan beriladi-
gan kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari Markaziy bankning qayta 
moliyalash stavkasiga yuqorida keltirib o‘tilgan komponentlarning mos 
foizlarini qo‘shish orqali keltirib chiqariladi. Masalan, bank o‘z 
mijozidan 10 mln. so‘mlik kredit buyurtmasini oldi va bazaviy stavka 
12 foizni tashkil qildi. Kreditni rasmiylashtirish va nazorat qilish 
bo‘yicha operatsion xarajatlar tahlil natijasida kredit summasining 2 
foizini tashkil qilishi aniqlandi. Kredit boshqarmasi kredit riski 
bo‘yicha 2-6 % miqdorida ustama o‘rnatilishini belgilab qo‘ygan. Bank 
esa o‘z foiz marjasini 2 % qilib o‘rnatdi. Shundan kelib chiqib, tijorat 
banki kreditining bahosi 18 foizni, ya’ni (12%+2%+2%+2%)ni tashkil 
qilishini ko‘rish mumkin. 
 “Baho yetakchiligi” modeli
. 
“Qiymat plyus” modelida keltiril-
gan kamchiliklar kredit bahosini shakllanishining boshqa bir modelini, 
ya’ni “Baho yetakchiligi” (baho liderligi) modelining paydo bo‘lishiga 
olib keldi. 1930 yillardagi buyuk depressiya davrida AQShning eng 
yirik banklari “Praym-rayt” (gohida u bazaviy yoki ma’lumot stavkasi 
deb ataladi) nomi bilan mashhur bo‘lgan kreditlar bo‘yicha 
unifikatsiyalashgan foiz stavkasini hamda qisqa muddatli kreditlar 
bo‘yicha kreditga layoqatliligi yuqori ishonchli mijozlarga taklif 
qilinadigan eng past stavkani o‘rnatish tartibini joriy etdilar. 
Hozirgi vaqtda AQShda “praym-rayt” stavkasi tijorat banklari 
amaliyotida yetakchi stavka bo‘lib, kredit bo‘yicha o‘z stavkalarini 
doimiy ravishda e’lon qilib boradigan yirik banklarning, ya’ni “pul 
markazlari” tomonidan e’lon qilinadigan stavkasi hisoblanadi. Ko‘p 
yillar davomida ushbu stavka barqaror bo‘lgan, ammo qimmatli 
qog‘ozlar bozori va inflyatsiyaning shiddatli rivojlanishi sharoitida 
“praym-rayt” suzib yuruvchi stavkasi qo‘llanila boshlandi. Har qanday 
qarz oluvchiga beriladigan kredit bo‘yicha haqiqatdagi foiz stavka 
quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
 
K
s
=B
s
+U+R
m

---

186 
bunda: