Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Ks – 
kredit foiz stavkasi;
 
Bs – 
bazaviy yoki praym-reyt stavkasi (bank marjasini hisobga 
olingan holdagi); 
U – 
ustama, birinchi sinfga kirmaydigan mijozlarga majburiyat-
larni bajara olmasligi uchun qo‘yiladigan ustama;
 
Rm – 
risk mukofoti. 
 
=
+
+
 
 
“Praym-rayt”
stavkasi pul bozorining muhim stavkalari 
o‘zgarishi natijasiga asoslanadi. Yetakchi banklar tomonidan “praym-
rayt” suzib yuruvchi stavkani hisoblashning ikki xil usul bilan amalga 
oshiriladi: 

“praym plyus” usuli; 

“praym ko‘paytirish” usuli. 
1970 yillardan boshlab, xo‘jalik subyektlariga taqdim etiladigan 
kreditlar bo‘yicha asos sifatida ishlatiladigan foiz stavkalar “praym- 
rayt” bilan bir qatorda tijorat banklari LIBOR (London banklararo 
taklif stavkasi) stavkasini keng doirada foydalana boshladilar. Bu bank 
tizimining globallashuvi bilan hamda yetakchi banklar tomonidan 
yevrodollarni kredit resurs sifatida tobora ko‘p ishlatilishi bilan 
bog‘liq.
Kredit bo‘yicha “praym-rayt” asosida foiz stavkalarning takomil-
lashgan modeli 1980 yillarda paydo bo‘ldi. “Praym-rayt” modelining 
paydo bo‘lishi kuchli raqobat sharoitida yirik banklarning bozorni 
egallash va mijoz bazasini kengaytirishga qaratilgan faoliyati bilan 
izohlanadi. Bank kreditlariga talab ortib borgan sari, foiz stavkani 
kerakli darajada ushlab turish va boshqa banklar bilan raqobatlasha 
olish muammosi paydo bo‘la boshlaydi. Misol uchun AQShda 
ko‘pchilik banklar ba’zi yirik va o‘rta korporatsiyalarga “praym-
reyt”dan past pul bozori stavkasi bo‘yicha bir necha kun va hafta 
Bazaviy 
stavka 
(praym-
rayt) 
Birinchi guruh 
bo’lmagan qarz 
oluvchi 
to’laydigan 
bajarilmagan 
majburiyat riski
bo’yicha 
ustama 
Uzoq muddatli 
kredit olgan 
mijozlardan 
muddat bilan 
bog’liq risk 
uchun ustama 
Kredit 
foiz 
stavkasi 
Ustama 

---

187 
muddatga operatsion xarajatlar, riskni qoplash va daromad olish uchun 
unchalik katta bo‘lmagan marja (0,25 foizdan 0,75 foizgacha) qo‘shib 
boriladigan foizlarda kredit berishni amalda qo‘llay boshladi. Ushbu 
stavka quyidagi formula asosida aniqlanadi: