Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

Овоз тембрини ривожлантириш.
Овоз тембри оғиз — бурун — 
ҳиқилдоқ резрнаторининг фаолиятига, тузилиш га ва функция- 
сига боғлиқ.
Оғиз-бурун ҳиқилдоқ резонаторининг барча қисмлари ўзаро 
мувофиқ ҳолда иш лаганида овоз ж арангли, текис, аниқ, мус- 
таҳкам ва чидамли бўлади.
Овоз тембри устида иш лаш да логопед олдида қуйидаги ва- 
зиф алар туради:
1) овознинг жаранглилигини ҳосил қилиш;
2) бўйин ва бўғиз мускулларини бўшаштириш йўли билан 
томоқнинг ва овознинг қисилишини йўқотиш;
3) овоз чиқариш учун тўсиқ бўлаётган ҳолатларни йўқотиш;
4) овознинг текислиги, турғунлигини ҳосил қилиш;
5) овознинг чидамлилигини ҳосил қилиш, яъни овоз нагруз- 
каси қанча давом этиш дан қатъи назар ж арангланиш сифатини 
сақлаш .
III.
Овоз ҳосил қилиш жараёнини автоматлаштириш. 
Б ола- 
л а р д а овозни ҳосил қилиш ва уни ривож лантириш бўйича 
олиб бориладиган логопедик маш ғулотларнинг 
II 
ва 
III 
давр- 
ларини биртбиридан аж ратиш қийин* чунки овоз ҳосил қилиш
ж араёнининг автоматлаш уви 
II 
д авр д аёқ бошланади.

---

III 
даврнинг асосий вазифаси овозни боланинг кундалик 
нутқига амалий ж иҳатдан киритиш, болани баланд, ж арангли 
овоздан эркин, зўриқишсиз, товушларни аниқ талаф ф уз қилган 
ҳолда ф ойдаланиш га ўргатиш дир.
Б о л ал ар билан ўтказиладиган машғулотЛарни уларнинг ин- 
дивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда тузиш зарурдир. 
М аш ғулотлар эмоционал, ёрқин, образли, кўргазм али, енгил ва 
турли-туман бўлиши керак.
Бу д аврда қуйидагича м аш қлар ўтказилиш и мумкин:
1) ўнликларни б алан д ва паст овозда тезлаш тириб борила- 
дигаи суръатда куч билан ва кучсиз санаш ;
2) м ақоллар, топиш моқлар, тез айтиш ларни овознинг ба- 
ландлигини, кучини, модуляциясини ўзгартириб, турли интона- 
циялардан ф ойдаланган ҳолда, иутқ суръатини тезлаш тира бо- 
риб талаф ф уз қилиш;
3) шеър текстларини ёд олиш; 
'\
4) м асалаларни ўқиш ва ёд олиш;
5) халқ эртакларини ўқиш ва гапириб бериш, ролларга бў- 
либ ўқиш;
6) логопед тан лаган шеър ва матнларни овоз чиқариб ўқиш 
ва гапириб бериш;
7) бернлган мавзу бўйича ва расм ларга қ ар аб ҳикоя тузиш.
Овоз бузилишларининг олдини олиш
Овоз бузилиш лари, кўпинча овоздан нотўғри фойдаланиш
натиж асида ва кўп ҳолларда катта овоз нагрузкаси бнлаН боғ- 
л и қ бўлган касб киш иларида ҳам да қўш иқ айтувчиларда уч- 
райди. Шунинг учун овоздан доимий равиш да фойдаланувчи 
кишилар овоз ҳосил бўлиш асосларини билиш ларн ва овоздан 
ф ойдаланиш га доир оддий кўникмаларни эгал л аган бўлиш ларн 
лозим.
Б олалик ёш ида овознинг хириллаш и, асосан, овознинг ҳад- 
д ан таш қари зўриқиш идан келиб чиқади. Бунинг олдини олиш 
учун болани бақирнш га м аж бур қилм аслик ва шу билан бирга 
боланинг ҳар қандай бақириш ига ҳам ж авоб бераверм аслик 
керак.
М актабгача тарбия ва м актаб ёшидаги болаларнинг кўпчи- 
лигида овознинг хириллаш и кузатилади. Бунинг сабаби — нутқ- 
д а ва аш ула айтиш да овоздан нотўғри фойдаланиш дир. Уқи- 
тувчинннг б аланд ва қаттиқ овоз билан гапириб ўқувчиларга 
шахсий намуна кўрсатиш и натиж асида ўқувчилар ҳам шундай 
б алан д ва қаттиқ овозда ж авоб беришга одатлан ади лар. Бу 
овоз бузилиш ларини келиб чиқиши учун биринчи туртки бў- 
лади.
О датда овознинг кучи билан ҳурм атга, интизомга эришишга 
интилаётган ўқитувчи бу н арсаларга ҳеч қачон эриш а олмайди.

---

Болаларни гавдани тўғри тутишга ўргатиш лозйм ва гав- 
дани тутиш даги кам чиликларни йўқотиш муҳимдир. Чунки бу 
кам чиликлар наф ас ва овоз мускулатурасининг зўриқиш ҳола- 
тини келтириб чиқаради ва бу ҳам овоз бузилиш ларига олиб 
келади.
О воздан нотўғри фойдалаииш нинг сабаби нотўғри раҳбарли к 
остида хорда қўш иқ айтиш ёки ўқиш ҳам бўлиши мумкин. 
Тўғри қўш иқ айтиш овоз ва нутқни тарбиялаш ва ривожланти- 
риш учун катта аҳам иятга эга. Қўш иқ айтиш эстетиқ ҳис-туйғу 
ва коллектив алоқаларни ривож лантиради. Қўш иқ айтиш сало- 
м атлик учун ҳам фойдалидир: чунки қўш иқ айтиш вақтида на- 
ф а с о л и ш интенсив бўлади, наф ас мускулатураси м устаҳкам- 
ланади, ю рак фаолияти ва м оддалар алмаш инуви яхш иланади.
Агар қўш иқ айтиш бола учун жисмоний ж иҳатдан қийин 
бўлса, уни ўз вақтида врачга кўрсатиш лозим. Чунки бу турли 
касалликларнинг натижаси бўлиши мумкин.
Мутацион давр ота-оналар ва ўқитувчиларнинг болаларга 
тўғри м уносабатда бўлиш ларини тал аб қилади. Бунда овоз диа- 
пазонининг қуйи регистрида овоз м аш қлари ўтказиш лозим. Бу 
д авр д а овоз бузилиш ларининг келиб чиқиш эҳтимоли ўқитувчи 
эътиборидан четда қолмаслиги зарур.
Овоз бузилиш ларининг олдини олиш учун овоздан табиий 
нутқ регистрида, табиий диапазонда ва ўртача балан дли кда 
фойдаланиш принципиал ж иҳатдан зарурдир.
Овоз ў з кучи ва баландлиги ж иҳатидан индивидуал физио- 
логик им кониятлардан ошмаслиги керак.
О воздан фойдаланиш характери ва унга баҳо бериш киши- 
л ар билан алоқа муносабати учун муҳимдир. Чунки овознинг 
иф рдалилик д ар аж аси га қараб одамнинг руҳий ҳолатини а«иқ- 
лаш мумкин.