Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

4. Ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги ва унинг кўрсаткичлари. Вақтни тежаш
қонуни.
Ишлаб чиқариш самарадорлиги ва уни ошириш масаласи ҳар доим иқтисодиёт
назарияси фанининг долзарб муаммоси сифатида, унинг диққат марказида бўлиб келади.
Айниқса ҳозирги пайтда бу масала янада кескин қўйилмоқда. Бунинг сабаби шундаки, ишлаб
чиқариш самарадорлигини оширмасдан туриб мамлакатимиз олдида гурган муҳим масала -
мустақил Иқтисодий тараққиётни жадаллаштириш вазифасини амалга ошириб бўлмайди.
Самарадорликнинг иқтисодий мазмуни сифатида ҳар доим ишлаб чиқаришнинг пировард
натижаси билан унга авансланган ресурслар, маблағлар ёки сарфланган ҳаражатлар
ўртасидаги нисбат тушунилади.
Лекин, турли ижтимоий-иқтисодий тизимлар шароитида шу Жамиятнинг мақсадидан
келиб чиқиб, самарадорлик муаммосининг туб моҳияти ўзгаради. Бозор иқтисодиёти
шароитвда ишлаб чиқаришнинг асосий мақсади фойда олишга қаратилганлиги сабабли ҳар
бир иқтисодий субъект кўпроқ фойда олишга интилади. Шунинг учун ҳам ишлаб
чиқаришнинг самарадорлигини олинган фойданинг (Ф) ишлаб чиқаришга сарфланган ресурс
ҳаражатларига (ИХ) нисбати билан аниқланади,
яъни:
Бу ерда: Р' - фойда меъёри, ИХ - иқтисодий ресурс ҳаражатлари.
Иқтисодий адабиётларда самарадорликнинг бош мезони ҳақида ҳам бир қанча
фикрлар мавжуд. Айрим олимлар ишлаб чиқариш самарадорлигининг бош мезони фойда,
бошқа бирлари эса ялпи миллий маҳсулот, соф маҳсулот, учинчилари миллий даромад,
тўртинчилари эса қўшимча маҳсулот деб кўрсатадилар. Биз ҳозир бу ерда фикрларнинг
қайси бири тўғри эканлиги ҳақида батафсил тўхтолмаймиз, лекин шуни айтиш керакки,
кўпчилик олимлар томонидан бозор иқтисодиёти шароитида самарадорликнинг бош
кўрсаткичи олинган фойданинг ҳаражатларга нисбати, яъни рентабеллик ёки фойдалилик
даражаси билан белгиланади, деб тан олинади. Ишлаб чиқариш самарадорлиги кўп қиррали
масала бўлиб, бу айтилган биргина асосий кўрсаткичда, уни тўла равишда ҳар томонлама
ифодалаб бўлмайди. Шунинг учун ишлаб чиқариш самарадорлигини тўла ифодалашда унда
қатнашган омилларнинг унумдорлигини, улардан самарали фойдаланиш даражасини
билдирадиган кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади.
Булардан бири меҳнат унумдорлигидир.