Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

1-жадвал. Республика ЯИМда товарлар ва хизматлар улуши
*Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистиқа қўмитаси маълумотлари.
Моддий ишлаб чиқариш соҳаси ўз навбатида икки бўлинмадан — биринчи ва
иккинчи бўлинмалардан иборат бўлади.
Биринчи бўлинмада
ишлаб чиқариш ва хизмат
кўрсатиш корхона ва ташкилотларининг ишлаб чиқариш истеъмоли учун зарур бўлган
воситалар — станок, машина, асбоб-ускуна, хом ашё ва турли материаллар ишлаб

---

16
чиқарилади.
Иккинчи бўлинмада
эса ҳалқ истеъмоли учун зарур бўлган истеъмол
товарлари ишлаб чиқарилади.
Биринчи бўлинмада ишлаб чиқаришдан чиққан товарлар шу йилнинг ўзида иккинчи
бўлимда ва хизмат кўрсатиш соҳаларида ишлаб чиқариш воситаси сифатида ишлатилиши
мумкин, иккинчи бўлинмада яратилган товарлар ва номоддий соҳа хизматлари ўз навбатида
биринчи бўлинма учун зарурдир. Шунинг учун улар ўртасида доимо иқтисодий алоқалар ва
муносабатлар содир бўлиб туради.
Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар қандай ишлаб чиқариш, бир томондан истеъмол
қийматни (фойдани) яратишдир, иккинчи томондан, моддий воситалар ва меҳнатнинг
сарфланиши, янги қийматнинг яратилиши, бошқача қилиб айтганда, қийматнинг ўсиш
жараёнидир.
Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқариш жараёнининг икки томонини
қуйидагича ифода этишимиз мумкин (2-чизма).
Ишлаб чиқариш жараёнини икки томонлама тахлил қилиб ўрганиш унинг мазмунини
тўғри тушуниш имконини беради ва турли хил чалкашликлар, мунозарали тортишувларга
чек кўяди. Бу ерда шуни ҳисобга олиш лозимки, олдинги ишлаб чиқариш жараёнининг
маҳсули бўлиб, шу ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этаётган ишлаб чиқариш воситалари
қиймати кўпаймаган ҳолда ўзи қанча қийматга эга бўлса шу миқдорда аниқ меҳнат билан
ишлаб чиқарилган товарлар ва хизматлар қийматига ўтказилади.
2-чизма. Ишлаб чиқариш жараёнининг икки томони.
Шуни таъкидлаш лозимки, нафлиликни яратишда капитал тўлиқ қатнашади,
қийматни ташкил топишида эса қисман-қисман, яъни уни эскирган қисми қатнашади. Ишлаб
чиқариш жараёнида қатнашаётган айрим табиий кучлар қийматга эга эмас, шунинг учун улар
товарнинг истеъмол қийматини ҳосил қилишда омил сифатида қатнашади, лекин
қийматнинг ташкил топишида, унинг кўпайишида қатнашмайди.

---

17