10-ma’ruza. Yorug‘lik interferensiyasi. Yorug‘lik dispersiyasi. TABIIY VA QUTBLANGAN Yorug‘lik

YOrug‘lik interferensiyasini kuzatish usullari. 
1801-yil ingliz olimi Tomas YUng yorug‘lik nurlarini to‘lqin xususiyatga ega ekanligini aniq 
ma’lumotlar asosida isbotladi va yorug‘lik nurlarining to‘lqin uzunligini aniqladi. Quyoshdan 
kelayotgan yorug‘lik 
S
tirqishdan o‘tib, ikkinchi ekranga tushadi 10.7- rasm. Bu ekranda bir-
biriga yaqin joylashgan ikkita 
S
1
va 
S
2
tirqishlar qirqib qo‘yilgan. Agar yorug‘lik zarrachalardan 
iborat bo‘lganda, tirqishdan keyingi qo‘yilgan ekranda ikkita yorug‘ chiziq hosil bo‘lishi kerak 
edi(b rasm). Lekin YUng ekranda bir qator yorug‘ nurlarni kuzatdi(10.7b-rasm) va bu manzarani 
yorug‘lik nurlarining interferensiyasi deb tushuntirdi. YUng fikrini tushunish uchun, keyingi 
rasmda ko‘rsatilgandek bir xil chastotali (monoxromatik nur) yassi to‘lqin ikkita tirqishga 
tushayotgan bo‘lsin. Tirqishdan o‘tgan nurlar difraksiya hodisasiga binoan, rasmda 
ko‘rsatilgandek tarqaladi. 
10.7-.Rasm 
Interferension manzara hosil bo‘lishini tushunish uchun quyidagi rasmdan foydalanamiz. Bu 
rasmda oralaridagi maofa 
d
bo‘lgan ikkita 
S
1
va 
S
2
tirqishdan o‘tayotgan
, λ 
to‘lqin uzunlikli 
yorug‘lik nuri ko‘rsatilgan. YOrug‘lik nuri tirqishlardan o‘tgandan so‘ng hamma tomonga 
tarqaladi, rasmda uch xil burchak ostida tarqalayotgan nurlar keltirilgan. 10.7a- rasmda ekran 
markaziga 
(
𝜃𝜃
= 0)
tushayotgan to‘lqinlar ko‘rsatilgan. Bunda,ekranga har bir tirqishdan 
o‘tayotgan to‘lqin bir xil masofa bosib o‘tib, bir xil fazada etib boradi. Bu holda 
interferensiyaning kuchayshi kuzatiladi va ekran markazida yorug‘ dog‘ hosil bo‘ladi. Bir xil 
to‘lqin uzunlikda va ikki to‘lqinning bosib o‘tgan yo‘llar farqi bir xil bo‘lsa, har doim 
interferensiyaning kuchayishi kuzatiladi (10.7b-rasm). Lekin nurlardan biri qo‘shimcha yana 
yarim to‘lqin masofa o‘tsa, ikkala to‘lqin qarama-qarshi fazada ekranga tushadi va 

---

1
S
2
S
1
E
2
E
1
E
2
E
t
t
t
t
a 
б
P
S
α
1
S
2
S

∆
interferensiyaning susayishi kuzatiladi, ekranda qora dog‘ hosil bo‘ladi. Rasmda, ikki tirqishda 
hosil bo‘lgan interferension manzara keltirilgan. Strelka bilan ko‘rsatilgan yorug‘ yo‘l nolinchi 
yo‘ldir.
Ikkinchi uslubni fransuz fizigi Frenel qo‘llagan. Ushbu usul quyidagicha: 
10.8- rasm 
10.8-rasmda bir-biriga nisbatan
α
burchak ostida joylashgan ikki ko‘zgu keltirilgan. 
S
manba 
bu ko‘zgularda o‘zining
1
S
va 
2
S
tasvirini hosil qiladi. Bu tasvirlar ikki kogerent manba bo‘lib 
qoladi. Ulardan tarqagan ikki nur R nuqtada uchrashsa interferensiya kuzatilishi mumkin. Lekin 
interferensiya natijasi ikki to‘lqinning yo‘l farqi 

∆
ga bog‘lik bo‘ladi. Agar
1
2
PS
PS
−
=
∆

masofada yarim to‘lqin uzunliklardan juft soni joylashsa, u holda R nuqtada interferensiya 
maksimumi kuzatiladi:
2
2
λ
λ
n
n
=
=
∆

maksimum sharti.
Agar 

∆
masofada yarim to‘lqin uzunliklardan toq soni joylashsa minimum kuzatiladi:
2
)
1
2
(
λ
+
=
∆
n

minimum sharti bu erda 
n
= 0,1,2….,
λ
- to‘lkin uzunliigi. Nima uchun 
shunday bo‘ladi. 10.9- rasmda R nuqtaga 
1
S
va 
2
S
manbalardan etib kelgan ikki to‘lqinning 
vaqtga bogliqlik grafigi keltirilgan. 
10.9- rasm 
10.9a-rasmda ikki to‘lqinning istalgan 
t
vaqtdagi fazalar farqi nolga teng ekanligi (elektr 
maydon ishorasining bir xilligi) ko‘riib turibdi, bunday to‘lqinlar qo‘shilsa bir-birini 
kuchaytiradi. Bu xol

∆
masofada yarim to‘lqin uzunlik juft son marta joylashsagina yuz 
berishi mumkin. 
10.9b-rasmda R nuqtaga etib kelgan ikki to‘lqinning fazalar farq 180
0
ga teng xoli ko‘rsatilgan. 
Boshqcha aytganda, bu ikki to‘lqinning elektr maydon kuchlanganliklari istalgan vaqtda bir-
biriga teng va qarama-qarshi ishorali bo‘lishini bildiradi. Bunday to‘lqinlar qo‘shilsa bir-birini 
susaytirib nol natijani beradi. Bu xol

∆
masofada yarim to‘lqin uzunlik toq son marta 
joylashganda yuz beradi.