Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

 
 

---

TUPROQNING SUV SAQLASH XUSUSIYATI VA O‘SIMLIKLAR 
UCHUN BU SUVNING FOYDALILIGI 
 
Bir qancha faktorlarga bog‘liq xolda tuproq tarkibida turli miqdorda 
suv saqlaydi. Tuproqning barcha bo‘shliqlari suv bilan to‘lgandagi eng ko‘p 
suv miqdori 
tuproqning to‘liq nam 
cig‘umi
 
deyiladi (Rode, 1965). Odatda, 
tuproqning sizot suvlar sathidan pastda joylashgan gorizontlari to‘liq nam 
sig‘imiga yaqin darajada nam bo‘ladi. Shuningdek, 
tuproqning kapillyar 
nam 
cug‘umu
 
farq qilinadi, bunda suv tuproqning kapillyar bo‘shliqlarini 
band qilgan bo‘ladi. Tuproqning kapillyar nam sig‘imi sizot suvlar sathidan 
boshlab yuqoriga tomon kamayib boradi. Shunga ko‘ra, tuproqning kapillyar 
nam sig‘mi o‘zgaruvchan va sizot suvlar sathidan yuqorida joylashgan 
qatlamning qalinligiga bog‘liq bo‘ladi. 
Tuproq orqali barcha gravitatsion suv oqib chiqib ketgandan keyin 
o‘zida namlikni ushlab qolish xususiyati uning eng muhim xossasi 
hisoblanadi. Og‘irlik kuchiga qarama-qarshi o‘laroq, tuproqda ushlanib 
qolgan namlik eng kichik dala nam cug‘umu
 
deb ataladi. Uning miqdori 
tuproqda mayda teshiklar va kapillyarlar mavjudligiga bog‘liq bo‘lib, 5% 
dan (qumli tuproqlarda) 30% gacha (og‘ir tuproqlarda) o‘zgarib turadi. Suvni 
ushlab qolishda tuproqdagi kapillyar va sorbsion kuchlar ishtirok etadi. 
Tuproqning to‘liq nam sig‘im bilan eng kichik nam sig‘imi o‘rtasidagi farq 
uning maksimal nam cug‘umunu
 
ifodalaydi. 
Qishloq xo‘jalik o‘simliklarining rivojlanishi uchun (sug‘oriladigan 
sharoitda) tuproqning optimal namligi dala nam sig‘imiga nisbatan 100-70% 
orasida o‘zgarib turadi. Tuproqning haqiqiy namligi dala nam sig‘imiga 
nisbatan 70-75% dan past bo‘lsa, o‘simliklar yaxshi rivojlanmaydi va 
xosildorligi pasayib ketadi. 
O‘simliklarning taqsimlanishida va o‘simlik qoplami strukturasida 
tuproqning nam o‘tkazuvchanligi, ya’ni o‘zi orqali suv o‘tkazish xususiyati 
ma’lum darajada ahamiyatga ega. Suv o‘tkazuvchanlik tuproqning 
g‘ovakligiga to‘g‘ri proporsional va tuproq zarrachalari yuzasiga teskari 
proporsionaldir. Mexanik tarkibi jihatidan og‘ir tuproqlarning suv 
o‘tkazuvchanligi (boshqa bir xil sharoitda) yengil tuproqlarnikiga qaraganda 
past bo‘ladi. 
Suv rejimiga nisbatan olganda, o‘simliklarning barqaror so‘lish 
namligi 
tuproqlarning 
muhim 
harakteristikasi 
hisoblanadi. 
So‘lish 
koeffitsienti haqidagi tushuncha 1912 yilda L. Brigges va G. Shans 
tomonidan kiritilgan. Bu miqdor tuproqdagi o‘simliklar uchun foydasiz 
bo‘lgan suv zapasini harakterlaydi. So‘lish koeffitsienti miqdori 
tuprokqning mexanik tarkibiga, zichlignga, sho‘rlanish darajasi va 
boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Eng kichik so‘lish koeffitsienti qumlik, 
undan keyin qumloq va tuproqlarni harakterlaydi va bu ko‘rsatkich 
sog‘ tuproqlarda yuqoriligi kuzatiladi. Boshqacha qilib aytganda, 

---

mexanik tarkibi og‘ir bo‘lgan tuproqlarda o‘simliklar uchun foydasiz 
bo‘lgan suv eng ko‘p miqdorda bo‘ladi. Torfsimon materiallarga boy 
bo‘lgan tuproqlarda so‘lish koeffitsienti ham eng yuqori bo‘ladi. 
Briggs va Shanslar fikricha, so‘lish koeffitsienti o‘simliklar 
turiga bog‘liq bo‘lmaydi, ya’ni har xil o‘simliklar tuproqning bir xil 
miqdordagi namligida so‘lib qolishi mumkin (Rode, 1965). Lekin 
hozirgi vaqtda bir turga oid har xil o‘simliklar uchun so‘lish 
koeffitsienti bir xilda bo‘lmay, o‘simliklarning har xil rivojlanish 
fazalarida tuproq namligining kamayishiga chidamliligi ham har xil 
bo‘lishini ko‘rsatmoqda. Bunda o‘simliklarning fiziologik tabiati 
ham 
katta 
ahamiyatga 
ega: 
tuproqda 
nam 
kam 
bo‘lsa, 
qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar namsevarlarga qaraganda tez 
so‘lib qoladi (Sleycher, 1970).