51
фикр-муносабатларининг
бевосита
воқеликка
чиқишидир.
Донолар
таъкидлаганларидек, инсон ақл-заковати, тафаккури ва онгининг энг бой
ютуқлари, теран билимлар, кенг миқѐсли илм-фанлар, оташин ҳис-туйғулар
нутқда очиқ-ойдин, жарангдор ва жозибадор ифодаланмас экан, тингловчига
номаълум бѝлиб қолаверади. Бинобарин, раҳбар ѐки педагогнинг нотиқлик
вазифаси баѐн этиладиган фикрларни ѝқувчи, талаба,
тингловчилар бевосита
қабул қилишлари учун уларга қулайлигини инобатга олишга эришишдан иборат.
Бу эса нотиқнинг ѝз фикрини қандай шаклда ифода қилишига ҳам боғлиқ.
Ўзбекистонда ѐш авлодни маънан юксак инсонлар қилиб тарбиялаш давлат
миқѐсидаги муҳим вазифа даражасига кѝтарилди. Чунки маънавияти бой кишилар
яшайдиган мамлакат иқтисодий, сиѐсий жиҳатдан тараққий топади, бундай
жамиятнинг кучли бѝлиши ҳам муқаррардир. Тарғибот-ташвиқот, таълим-
тарбияга дахлдор шахслар, айниқса таълим муассасалари раҳбарлари ѝз
фаолиятларида жонкуяр, ташаббускор ҳамда ижодкор бѝлишлари бу
борадаги
ишларнинг самарасини таъминлайдиган етакчи омиллардан саналади. Чунки
Ўзбекистоннинг биринчи президенти Ислом Каримов айтганидек, «Маънавият
ҳақида ҳар қанча даъватлар, муҳим назарий фикрлар билдирилмасин, агар уларни
жамият онгига сингдириш учун доимий иш олиб бормасак, бу борадаги
фаолиятимизни ҳар томонлама пухта ѝйланган тизимли равишда ташкил этмасак,
табиийки, биз кѝзланган мақсадга эришолмаймиз, яъни, инсон қалбига йѝл
тополмаймиз».
Мамлакатимиз раҳбарининг «Бу ѐруғ оламда энг буюк жасорат нима, деган
саволга, ҳеч иккиланмасдан, энг буюк жасорат – бу маънавий жасорат, деб жавоб
берсак, ѝйлайманки, янглишмаган бѝламиз» деб айтган кѝрсатмалари ижтимоий
соҳа кишилари, хусусан, маориф ходимлари учун дастуруламал бѝлиб хизмат
қилиши лозим. Раҳбар нутқи тингловчиларнинг ҳис-туйғуларини уйғотадиган,
уларни қизиқтирадиган, диққат-эътиборини нутқ мавзуига жалб этадиган бѝлиши
лозим. Мавзуни тушунарли ва ишонарли қилиб баѐн этиш бошқарувчи
муваффақиятининг гаровидир. Раҳбар ѐки педагогнинг нутқ маданияти
эгаллашида она тилидан кейинги асосий ѝринни бадиий адабиѐт эгаллайди.
Адабиѐтлар билан муттасил ишлаш ва уларни мунтазам ѝқиб бориш нотиқнинг
сѝз бойлигини ошириши, тасвирли ифодалар, бадиий ибораларни кѝпроқ
эгаллаб
олиши, халқ орасида кенг тарқалган адабий тил бойликларини териб, ѝзлаштириб
олишига катта ѐрдам беради. Бадиий адабиѐт нотиқни маиший турмуш, ижтимоий
ҳаѐт билан ѝзи билганидан кѝра чуқурроқ таништиради, фикрлаш миқѐсини янада
кенгайтиради, маданий савиясини оширади, мантиқий тафаккур салоҳиятини
бойитади. Халқ олдида тез-тез сѝзга чиқиб турувчи раҳбар ѝз нутқида бадиий
тасвирлардан ѝринли фойдаланади, ҳаѐтдаги айрим воқеалар, шахсларни бадиий
адабиѐт қаҳрамонлари билан таққослаш имкониятига эга бѝлади, натижада унинг
нутқи жонли, ҳаѐтий, таъсирли бѝлади. Педагоглар, мактаб раҳбарлари учун
ибратли ҳикматлардан яна бири шундаки, бирор сѝз айтишдан аввал унинг
ортидан «келадиган» оқибатини ѝйлаш зарур. Яхши ѝйланмай, оқибатини
олдиндан чамаламай, ихтиѐрий ѐки беихтиѐр айтиб юбориладиган сѝз ҳақиқатга
хилоф бѝлиши, муайян бир кишининг
иззат-нафсини ерга уриши, қалбини
52
жароҳатлаши мумкин. Моҳир педагог ѐки раҳбар ѝқувчиларнинг нутқ
маданиятини шахсий намунаси билан ҳам тарбиялайди. Масалан, у ѝзбек
тилининг ғоят бой хазинасидаги сѝз жавоҳирларидан усталик билан фойдаланиш
малакасини сайқал топтира олади; ибратомуз сѝзлари, ѐқимли иборалари,
намунали ташбиҳларга бой жумлалари, жарангдор талаффузи билан
тингловчиларда кѝникма, маҳорат ҳосил этади. Маърузада халқ оғзаки ижодига
мансуб ҳикматли сѝзлар, рубоий, тѝртлик, қизиқ-кизиқ иборалардан фойдаланиш
талаб этилади. Бадиий тасвир, қиѐслаш, ҳажвия (юмор) кабилардан ѝринли
фойдаланиш маърузани қизиқ қилади, эшитувчиларни зериктирмайди, мудратиб,
пинакка кетказиб қѝймайди, балки маънавий ҳордиғини чиқаради. Сѝзловчи
ҳамиша сѝзларга торлик, мазмунга кенглик зарурлигини унутмаслиги лозим. У
кѝп ва теран фикрласа, оз гапиради, чунки оз сѝзга кѝп
мазмун сингдиришга
интилади. Баѐн этиладиган масаланинг мазмуни аввал пухта ѝйлаб олинган бѝлса,
сѝзлар беихтиѐр қуйилиб келаверади. Шунда нотиқ гѝѐ фикр наққошига айланади.
Cамарали мулоқот асосини ташкил этувчи раҳбарликка хос хислатлар бизнингча
қуйидагиларда кѝзга яққол ташланади:
1. Истиқболли стратегик режалаштиришга мойилликнинг кучлилигида.
2. Ходимлар, меҳнат ресурсларини тақсимлаш бѝйича мақбул ва ѝз вақтида қарор
қабул қила олишида.
3. Самарали фаолият доирасини кенгайтириш ѐки юксак тартибда меҳнат қилиш
эвазига ѝз масъулиятини оширишга интилишда.
4. Турли вазиятларда ижодий ва рационал ҳамда тѝғри қарор қабул қила олишда.
5. Ўз кучига ва имкониятига чексиз ишонишда.
6. Ўз ҳуқуқларини англаши ва вазифасига масъулиятлилигида.
7. Пайти келганда одилона ҳукум қабул қилишида.
8. Мулоқот малакаларини мукаммаллаштиришига интилишда.
9. Мураккаб ва инқирозли вазиятдаги жараѐнларни таҳлил этиш ва интуитив
тарзда башорат қила олишда.
10. Меҳнатга юксак қадрият сифатида қараши ва унга бутун куч-ғайратини сафар-
бар этишида.
11. Фаолияти давомида айбдорни излаш эмас, балки муаммони ҳал этишга
интилишида, таваккалдан қѝрқмайдиган ва мустақил фикрга эга ходимлар билан
ишлаш хоҳишининг юқорилигида.
Ушбу бошқарув маъноларидан ташқари раҳбар психологиясида ижтимоий,
сиѐсий ва мустақил бошқарувни ѝзида жам этган ҳуқуқий етукликни ѝзида акс
эттирадиган ботиний маъноларни қандай аниқлаш мумкин? Фикр мазмун-
моҳиятига кѝра маъно қатламларини ажратишда қуйидаги уч хусусият инобатга
олиниши лозимлиги тушунтирилади:
1) раҳбар фаолият олиб бораѐтган даврдаги мавжуд анъаналар, яъни қандай
қадриятлар, анъаналар таъсири остида бошқарувчининг ижодий тафаккури
шаклланганлиги;
2) раҳбарнинг ходимларидаги ѝз меҳнатига бѝлган муносабатига таъсири;
3) мавжуд мафкуравий воқелик, яъни раҳбар ижодий
тафаккури шаклланишига
таъсир этган ғоялар, мафкуралар ва бошқалар.