Дастурлаш асослари

Биринчиси, «Лидерлик сифатлари назарияси»дир.
Унинг мохияти шуки, 
хамма хам лидер бѝла олмайди, айрим шахсларда шундай сифатлар йиғиндиси 
туғма мавжуд бѝлиб, бу сифатлар улар уни гурухда лидер бѝлишини 
таъминлайди. Масалан, 1940 йилда америкалик К.Берд 79 сифатдан иборат бѝлган 
лидерлик қирралари рѝйхатини тузди. Бу рѝйхатда лидерлик қирралари, 
жумладан, ташаббускорлик, мулокотга кириша олишлик, юмор хисси, ѝзига 
ишонч, тез ва аниқ қарорлар қабул қила олиш, ташкилотчилик каби сифатлар бор 
эди. Лекин бу назариянинг хатолиги шунда эдики, биринчидан, у юқоридаги 
сифатлар қандай қилиб намоѐн бѝлади - ю, қандай шаклланишини тушунтириб 
бера олмайди, иккинчидан, сѝровлар мобайнида битта сифат хам мутлоқ кѝп 
марта қайт этилмади. Бундан кѝриниб турибдики, лидерлик мураккаб психологик 
ходиса. 
Иккинчи назария лидерликнинг вазиятга боғлиқлиги назариясидир
. Бу 
ерда асосий ғоя - лидер вазиятнинг махсули деган ғоядир. Хар. бир одамда 
лидерлик сифатлари бор, лекин айрим вазиятлар, айрим шахсларнинг ѝзларини 
кѝрсатишлари, лидер бѝлишлари учун қулай хисобланади. 
Юқоридаги илк назарияни танқид қилиш натижасида пайдо бѝлган учунчи 
назария лидерликнинг синтетик назариясидир. Бу назария лидерни гурухий 
муносабатларнинг бевосита махсули деб қаралди. Лидернинг рѝѐбга чиқишида 
гурухнинг бирламчи ролини илгари суради. 
Ташкилотчилик қобилияти
- бу биринчидан, жамоани уюштира олиш, ва 
жамоани жипслаштира олиш: иккинчидан; ѝзини шахсий ишини тѝғри ташкил 

---

38 
қила олиш қобилиятидир. Ўз ишини ташкил қила билиш деганда, унинг ѝз ишини 
тѝғри режалаштириб, уни назорат қила олиш назарда тутилади. Жамоа 
фаолиятини ва ѝз фаолиятини режалаштириш қобилияти рахбар учун мухим 
бѝлган талаблардан биридир. 
Рахбарлик мавқей сифатида шахсда эгалик хусусиятини шакллантиради. 
Бошқариш бевосита жамоага қаратилган бѝлиб, унинг психологик натижаси 
ѝзликка нисбатан хурмат, ѝзликни англаш, қадрлаш кабиларни вужудга 
келтиради. 
Рахбар ишини ташкиллаштиришга кѝра уч хил рахбарлик стилига эга 
бѝлиш мумкин. 
1. Авторитар раҳбар. 
2. Демократик раҳбар. 
3. Либерал раҳбар. 
Ушбу стиллар хар бири ѝз натижасига эга бѝлиб, жамоада турли хил 
ижтимоий психологик кайфиятни вужудга келтириши мумкин. 
Охирги йилларда Москва ва бошқа йирик илмий марказларда тадқиқотлар 
натижасида шундай хулосага келиндики, аслида хаѐтда соф демократик ѐки соф 
авторитар раҳбарни учратиш қийин. Лекин учраган пайтда ҳам улар бир жамоани 
узоқ муддат бошқара олмасликлари маълум бѝлди. Шунинг учун ҳам улар 
вазиятга боғлиқ, вазият конкрет жамоа унда қабул қилинган хатти харакат 
нормалари, шахслараро муносабатлар типи лидернинг ҳам, раҳбарнинг ҳам иш 
тактикаси ва услубини белгилайди деган ғоя қабул қилинмоқда. Лекин бу 
раҳбарлик услубларини психологик мазмун ва моҳиятини, билишнинг амалий 
аҳамияти шундаки, ҳар бир услубда ѝзига хос ижобий томони бор. Мохир раҳбар 
ѝзини-ѝзи тарбиялар экан, ѝшаларнинг энг маъқули, айниқса, ѝзи раҳбарлик 
қилаѐтган жамоага мосларини тарбиялаши мақсадга мувофиқдир. 
Ҳар бир лидер ѐки бошлиқ ѝзича индивидуал ва кайтарилмасдир. Бунинг 
боиси хар бир бошлик ѝз иш фаолиятини, бошқарув фаолиятини ѝзига хос тарзда 
ташкил этишидадир.
Бошқариш фаолиятида лидерлик, лидер - рахбар социал психологик 
феноменига катта эътибор берилади. Лидерлик феноменини таҳлил қилишдан 
олдин авторитет тушунчасини кѝриб. чиқиш лозим. Авторитет (лотинча аи1оп1о8 
- хокимият, таъсир кѝрсатиш) - социал психологияда -одам, ижтимоий гуруҳ, 
жамоат ташкилотининг бошқаларга таъсири, бошқа одамлар назаридаги мавқеини 
англатади. Шахс, гуруҳ ѐки ташкилотнинг авторитети қонуний, расмий ѐки 
норасмий, уларнинг норасмий муносабатлар тизимидаги ҳолатига боғлиқ бѝлиши 
мумкин. Биринчи ҳолатда авторитет субъектнинг ижтимоий ролига боғлиқ 
бѝлади, иккинчи ҳолатда унга атрофдаги одамларнинг муносабатига боғлиқ 
бѝлади. Айнан ана шу рол ва муносабатлардан расмий ва норасмий лидерлик 
тушунчаси келиб чиқади. 
Лидер - аҳамиятли вазиятларда қолган иштирокчиларнинг хулқига 
сезиларли таъсир кѝрсата оладиган гуруҳ аъзосидир. 
Б.Д.Парыгин лидер билан рахбар ѝртасидаги қуйидаги фарқларни 
аниқлаган: 

---

39 
Рахбар расмий йул билан тайинланади, лидер норасмий йул билан кѝтарилади. 
Рахбарга қонун томонидан ҳуқуқ ва ваколатлар берилган, лидер бундай ҳуқуқ ва 
ваколатга эга эмас. 
Рахбар гуруҳ манфаатларини гуруҳлараро муносабатлар тизимида намоѐн қилади, 
лидер фаолияти гуруҳнинг ички фаолияти билан чекланган. 
Рахбар гуруҳ фаолияти учун қонун олдида жавоб беради, лидерда бундай 
маъсулият йѝқ. 
Лидерлик муаммоси буйича социал психологияда бир неча назариялар мавжуд.