Дастурлаш асослари

Эҳтиѐжлар ва уларнинг турлари. 
Аҳамиятига қараб:
а) бирламчи (қуйи) эҳтиѐжлар
Физиологик эҳтиѐжлар, яъни: 
озиқ – овқат, кийим – кечак, уй – жойларга бѝлган эҳтиѐжлар 
хавфсизликка ва социал ҳимояга бѝлган эҳтиѐжлар
б) юқори даражадаги эҳтиѐжлар, социал эҳтиѐжлар, яъни:
ҳурматга, муҳаббатга, эътиқодга ва ҳоказоларга бѝлган эҳтиѐжларга
маърифат ва маънавиятга бѝлган эҳтиѐжлар, ѝзликни англашга бѝлган эҳтиѐжлар 
2. Табақаланишга қараб:
Миллати, тарихи, географик жойланиши, жинси ва ѐши, социал мавқеи бѝйича 
эҳтиѐжлар
3. Тархийлигига қараб:
Ўткинчи, ҳозирги, бѝлғуси эҳтиѐжлар
4. Қониқиш даражасига қараб: 
тѝла қониқтирган, қисман қониқтирган, умуман қониқтирмаган эҳтиѐжлар
5. Тарқалиш даражасига қараб:
географик:
умумий, регионал
социал:
даромад бѝйича табақаланиш, умумий социал гуруҳ 
6. Шаклланишига қараб:
Асосий, иккиламчи, эгри, билвосита эҳтиѐжлар
7. Қайталанишга қараб:
бир марталик бѝлган, вақт – вақти билан, даврий, такрорланиб турадиган
доимий бѝлган эҳтиѐжлар
8. Қўлланилишига қараб:
фақат бир соҳа, бир неча соҳа, барча соҳага зарур бѝлган эҳтиѐжлар
9. Жамиятнинг муносабатига қараб:
Салбий, нейтрал – турғун, ижобий эҳтиѐжлар 
10. Истеъмол қилиш усулига қараб:
Якка, гуруҳ, ижтимоий истеъмолга мѝлжалланган эҳтиѐжлар
11. Ёши ва даромад даражасига қараб:
эластиклиги бѝш бѝлган эҳтиѐжлар.
Жаҳон амалиѐтида мотивация воситасида унумли меҳнатга ундовчи турли 
назариялари мавжуд. Булар жумласига: ―х‖ (икс) ва ―у‖ (игрек) назарияси; Кутиш 

---

61 
назарияси; Боисий (гигленик) тозаланиш назарияси; Адолатлилик (ҳаққонийлик) 
назарияси; Эҳтиѐжлар устунлиги назарияси. Эҳтиѐжлар устунлиги назарияси 
негизида кишилар эҳтиѐжлари ва қизиқишлари орқали уларнинг меҳнатларини 
мотивлаштириш ғояси ѐтади. 1,2 ва 4 ѐндашувлар раҳбар билан ходимлар 
ѝртасидан қарши ҳаракатга олиб келади. Натижада раҳбар ва жамоа, раҳбар ва 
айрим ходимлар эҳтиѐжлари ѝртасида номувофиқликнинг пайдо бѝлишига сабаб 
бѝлади. Шу сабабли раҳбар мотивлаштиришни фақат эҳтиѐж ва қизиқишлар 
ѐрдамида амалга ошириши лозим. 
Эҳтиѐжлар устунлиги назарияси ҳам раҳбарлардан бошқаришни фақат 
эҳтиѐж ва қизиқишлар воситасида, яъни 3-ѐндашув орқали амалга оширишни 
талаб қилади. Чунки бошқа ѐндашувларга қарши ҳаракат бѝлиб, ходимлар ва 
жамоа билан раҳбарият ѝртасида ихтилофларга олиб келиши мумкин. 
Мотивлаштириш моделлари ва стратегиялари. Мотивлаштириш назариясига 
асосланиб унинг турли моделлари ишлаб чиқилган ва амалиѐтда қѝлланиб 
келинмоқда. Уларнинг асосийлари қуйидагилардир: 
Оқилона (рационал) модел; 
Инсоний муносабатларни мотивлаштириш модели; 
Комплекс мотивлаштириш модели.
Бу ерда кишилар учун молиявий дастак мукофот ва жазо қѝлланилади. Бу 
―ширин кулча‖ ва ―қамчи‖ тактикасидир. Баъзи ҳолларда бундай ѐндашиш тѝғри 
бѝлар, аммо унинг самараси жуда қисқа бѝлади. Бошқа ҳолларда эса у кишилар 
ѝртасидаги муносабатга путур етказибуоқ муддатга зарур етказиши мумкин. Бу 
моделнинг муаллифи америкалик психолог Эмирсон Майо бѝлиб, унинг негизида 
қуйидаги ғоя ѐтади.