|
partiyaning sovet bolalariga bo’lgan mehr muhabbati timsoli bo’lib qoldi"-deb
yozilgan edi. Va holanki 1939-1940 yillarda "doxiy sevgan" bolalarning 4.7%
maktablarga jalb etilmagan, 6.1% maktablardan ketib qolgan, jami 100 mingdan
ziyod bolalar maktablarga qatnamay qo’ygan edilar.
1
30-yillarda ko’pgina halol o’qituvchilar ham "xalq dushmani" deb e’lon
qilindi. Ularning farzandlari esa, bunday "yorliqni" olgan boshqa kishilar
farzandlari singari komsomol a’zoligidan o’chirilib, maktablardan xaydaldilar.
Qatag’on yillarida favqulodda qonunlar qabul qilindi. 12 yoshdan boshlab
o’lim jazosini qo’llash mumkin bo’lib qoldi. O’smirlarning kattalar bilan
birgalikda qatl etilgan hollari ham sodir bo’ldi.
Qatag’onliklar oqibatida o’qituvchi kadrlar soni kamayib ketdi. Xalq
ta’limi to’zimi rahbarlari, pedagog olimlar hibsga olinib, "xalq dushmani"
sifatida yo’q qilindi: (xalq ta’limida qa- tog’onlikni kengroq, tushuntirishni
istagan o’qituvchilar uchun professor I.Tursunovning "Istiqlolga intilgan qalblar
nidosi" (T., 1993 i) kitobini tavsiya etamiz.)
Mehnatkashlarni chalgitish uchun matbuotda"xalq dushmanlari" ni "fosh
etadigan" maqolalar muntazam e’lon qilinib borildi. Shu maqolalardan
ayrimlarini matnda keltirib o’tishni lozim topdik:
"Dushmanlar O’zbekiston Maorif xalq komissarligini bexudaga qo’ldan
bermay kelgan emaslar. Turli davrlarda Maorif xalq komissarligiga boshchilik
qilgan Usmonov, Karimov, Rizaev, Ramziy kabi sobiq xalq komissarlarining
hammasi xalqning ashaddiy dushmani bo’lib chiqdilar. Ko’pgina shahar va
rayon Maorif bulimlarining apparatlari hamda maktablar mana shunday tudalar
bilan ifloslangan ekan xalq dushmanlari juda katta zarar keltirdilar. Ularning
zarar ko’randachilik xatti harakatnlari oqibatida maktab yoshiga yetgan
bolalarni umumiy majburiy o’qishga jalb etish ishi xan o’z to’la amalga
oshirilayapti. Xalq dushmanlari o’zbek bolalarining to’liqsiz o’rta va o’rta
maktablarni tug’allashlariga tuskinlik qildilar. Mana shuning uchun 8-10-
sinflarda o’qiyotganlarning 11% gina mahalliy millat vakillaridir O’zbekiston
maktablariga o’qituvchi kadrlar tayyorlash ishiga zarar ko’randalarcha
munosabat oqibatida 2176 o’qituvchi yetishmayotir..."Pravda vostoka"
gazetasi, 1938 g 6 yanvar )
1
Qaralsin: «Учитель Узбекистана» gazetasi, 1988 yil 31 avgust.
196
"Xalq komissari Sorokin qanoti ostidagi millatchilar o’zbek o’quvchilarini
o’zbek tilini darsliklardan o’rganish imkoniyatidan mahrum qildilar. Xalq
komissari esa kotibalardan tashkil topgan o’tib bo’lmas to’siq orqasiga,
kabinetiga o’tirib olib, tashqarida nima bulayotganidan bexabar". Bu davrda
matbuotda bunday ayblarning yozilishining o’zi insonni sud va tergovsiz otib
tashlash uchun kifoya edi.
Yuqorida nomi zikr etilgan K.Sorokin 1936 yil iyul oyida respublika xalq
ma’orifi komissari qilib tayinlangan edi. U 15 oygina xalq komissari bo’lib
ishladi. 1937 yilning 29 sentyabrida uni xibsga olishdi. so’ngra uning rafiqasiga
ham xibsga olish to’g’risidagi orderni ko’rsatishdi. Biroq uni (Gulso’m
Abduraxmanova) o’sha vaqtda xomilador ekanligi qutqarib koldi. Uni
qamoqdan chiqarib, yashab turgan uyini tezda bo’shatib qo’yishni talab qilishdi.
U ikki yosh go’dagi bilan qaynonasining kichik bir uyiga ko’chib o’tdi.U
Stalinga, Voroshilovga, Beriyaga maktublar yozdi. Lekin "Eringiz xat yozishish
huquqlaridan mahrum etilgan holda 10 yilga xukm qilingan degan
mazmundagi javoblar Beriya imzosi bilan kelardi. Keyinchalik qamoq muddati
xatlar bo’yicha ikki baravar ko’paytirildi. Eri xibsga olingandan uch oy keyin
otib tashlanganligidan bexabar Gulsim opa har oyda erining turmada kun
kechirishi uchun NKVD kassasiga oltmish so’mdan pul to’lab turdi. U bu yillar
hatto, "doxiy" tezda adolatni tiklaydi, deb kutdi. Xatto, o’zining 1938 yil
yanvarda tug’ilgan qiziga Stalinning qizi sharafiga Svetlana deb nom ham
qo’ygan edi.("Pravda Vostoka" gazetasi, 1937 yil, 15 sentyabr.)
Stalincha mustabid hokimiyati dastidan milliy jumhuriyatlar mustaqilligi,
suverenligi barbod etilibgina kolmay, shu bilan birgalikda ularning fuqarolari
ichki e’tiqodi, asrlar osha davom etib kelgan milliy qadriyatlari, urf-odatlari,
rasm-rusmlari, diniy e’tiqodlari ham toptaldi. Dinni, ruhoniylar va dindorlarni
ta’kib qilish xalqning ma’naviy madaniyatiga nihoyat darajada zarar yetkazdi.
Ma’muriy islohot tartiboti urnatilishi bilan dinga ilmiy, milliy nuqtai nazardan
yondoshish inkor etila boshladi. "Sotsializmda dinga o’rin yo’q, o’nga din
begona" degan qoida ustun bo’lib koldi. Na masjidlar, na cherkovlar, na
dindorlar shu qadar ta’kiblarni hech kachon boshidan kechirmagan edilar.
Respublika ruhoniylarining asosiy qismi 30-yillarda kontsentratsion
lagerlarga junatildi. Masjidlar bekitib qo’yildi. Ularning aksariyati otxonalar,
omborxonalarga
aylantirildi.Bu
qilingan
ishlar,
shubhasiz,
millionlab
kishilarning shaxsiyatiga, milliy g’ururi, his-tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatmay
qolmadi. Xatto shunday holatlarga ham duch kelindiki, jumhuriyatimizdagi
ko’plab xonadonlarda vaqti- vaqti bilan o’tkazib turiladigan tintuv paytidaarab
yozuvida bosilgan biror kitob topilguday bo’lsa, uning nomi, mazmunini
surishtirib ham o’tirmasdan, o’sha xonadon sohibiga jamiyatga yot unsur shaxs
degan la’nat tamg’asi bosilib, uni qamoq yoki surgun jazosiga maxkum etilardi.
Xorazm viloyatining Gurlan tumanidagi Beguvul qishlog’ida ilmli, yaxshi
fazilatlari bilan elda hurmat kozongan, aellarni o’qitib, savodli qilgan mu’tabar
onaxon Bibijon Ismoilovani 80 yoshida diniy kitob o’qishda ayblab, qamoqqa
197
olishgan va momo qamoqda og’ir ahvolda vafot etgan. Holbuki, uyiga o’sha
qo’zg’unlar bostirib kirgan kechada Bibijon momo o’zining hamisha o’qib
yuradigan sevimli
Do'stlaringiz bilan baham: |
