O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

Dozimetriyaning ssintillyasion (lyuminissent) metodlari.
Bu metodlar ayrim 
fluoressiolashovchi moddalarning nurlanishida hosil bo‘luvchi lyuministentlanish 
effekti jadalligi o‘zgarishini o‘lchashga asoslangan. Bunga rentgenoskopiya ham 
kiradi. Unda ham ekranni rentgen nurlari bilan yoritiladi. Radioaktivlikdan 
foydalanishning dastlabki yillarida shu prinsipga asoslangan –spintariskop priboridan 
foydalanilgan. U ham alfa zarrachalar bilan fluoressent moddalrni bombardirovka 
qilishda yorug‘lik hosil bo‘lishini belgilash bilan ishlatilgan. Ssintillyasion metodlar 
tibbiyotda o‘zining gamma nurlanishni o‘lchashda aniqligi bilan alohida ahamiyatga 
ega.
Umuman, dozimetriyaning fizik metodlari ionlashtiruvchi nurlanishning 
moddani ionlashtirish va elektr o‘tkazuvchi muhitda va elektr neytral gazga 
aylantirish xususiyatiga asoslangan.
Rentgenografik nazorat
radiatsion nazoratning ko‘proq foydalanadigan metodi 
hisoblanadi, unda rentgen nurini xosil qilish rentgen trubkasi bilan bajariladi. 
Bunda anod moddasi atomi bilan tez elektronlarning birgadikdagi harakati 
vujudga keladi, tasvirni nurlanish detektori yordamida plankada yoki plastinada 
belgilanadi. 

---

165
DP-22V, 
DP-24, 
ID-l, 
ID-ll 
dozimetrlar 
komplektlari 
radioaktiv 
moddalar (RM) bilan zaharlangan joylarda yoki ochiq va yopiq ionlovchi nurlanishlar 
manbalari bilan ishlaganda odamlar tomonidan olinadigan nurlanish dozasini nazorat 
qilib turish uchun foydalaniladi. DP-22V jamlamasida (10-rasm) cho'ntakda olib 
yurishga mo'ljallangan 50 ta to'g'ri ko'rsatuvchi DKP-50A dozimetrlar, DP-24 
komplektida faqat 5 ta shunday dozimetrlar bo'ladi. Dozimetriar nurlanish dozasi 2 
dan 50 gacha, doza quvvati 0,5 dan 200 R/s. gacha, energiya 0,2 dan 2 Mev 
diapozonda o'lchash imkoniyatiga ega. Ikkala jamlanmada ham 3 D-5 zaryadiash 
qurilmasi 
va 
texnik 
ko'rsatmasi 
bor. 
10-rasm. DP-22V va DP-24 komplekti: 1-to'g'ri ko'rsatuvchi cho'ntak 
dozimetriari (DKP-50 A), 2-zaryadlovchi qurilma. Jamlama - 400 C dan +500
0 
C 
gacha ishlash qobiliyatiga ega. O'lchashlar xatosi +200 C haroratda +10 foizdan 
oshmaydi. DP-22V jamlamasining qutida joylashgandagl og'irligi 5,6 kg dan, DP-24 
komplektini 
esa 3 kg dan oshmaydi, bir dozimetming og'irligi 32 g dan ko'p emas. 
30-5 
zaryadlash 
qurilmasi 
kuchlanishni 
qayta 
hosil 
qiluvchi 
yuqori 
kuchlanishni to'g'rilagich, zaryadlovchi uyani yorituvchi lampochka, mikrouzgich va 
quvvatlanish elementlaridan tashkil topgan. Qurilma yuqori panelida potensiometr 
ruchkasi, zaryadlovchi uya va bo'limining 30 soniyadan kam bo'lmagan 200 mA tok 
iste'mol qilganda doimiy ishini ta'minlovchi 2 ta 1,6-PMTs-4-8 tundagi quruq 
element amalga oshiradi. Kuchlanish zaryadlash qurilmasidan chiqishda 180 dan past 

---

166
bo'lmagan va 250V dan yuqori bo'lmagan oraliqda ohista moslanadi. 
OKP-50A 
dozimetri 
(l-rasm) 
konstruktiv 
jihatdan 
avtoruchka 
shaklida 
qilingan. Dozimetr "havo ekvivalenti" devorli kichkina razmerli ionlash 
kamerasi, sig'imi 500 PF kondensator, elektroskop va 90 marotaba kattalashtiruvchi 
mikroskopdan tashkil topgan. 
ll-rasm. DKP-50A dozimetri: 
l-okulyar, 2-shkala, 3-dozimetr korpusi, 4- harakatlanuvchi platali ruchka, 5-
ichki elektrod, 6-kondensator, 7-himoya tayanchi, 8-ko'rish oynasi, 9-ionlash 
kamerasi, 10-obyekt, 11-ushlagich, 12-teshik fason gayka. 
Ichki elektrod aluminiy simdan tayyorlangan bo'lib, u «U» shaklda 
bukilib tugaydi. Dozimetrning ikki joyida elektroskopning harakatlanuvchi 
platinalangan ip mahkamlangan. Mikroskop okulyar ya obyektivdan iborat bo'lib, 
ular o'rtasida 25 bo'lakli (0 dan 50 gacha) shkala joylashtirilgan Bo'lak 
bahosi 2 R ga teng. Dozimetming ushlagichi bo'lib, gayka tepasida raqamlar 
ko'rsatilgan.