O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

O'lchash 
shkalalari. 
Yuqoridagi 
shkala 
gamma-nurlanishning 
doza 
quvvatini x1000, x100, x10, xl, x0,1 poddiapozonlarda o'lchash uchun 
mo'ljallangan 
(l8-jadval). 
Bunda 
zond 
ekrani 
«G» 
holatda 
bo'lishi 
kerak. Zond oynasi ochiq holda (<1-1,5 sm masofada beta-nurlanish mavjudligi aniqlanadi. Bunda beta va gamma 
nurlanishlarning umumiy dozasi o'lchanadi. Tepadagi shkalada qoraga bo'yalgan 
uchburchak va yoy bo'lib, ulardan asbobni sozlashda foydalaniladi. Doza quvvati 5 
R/s bo'lganda, tepadagi shkala bo'yicha o'lchanadi. Rejimni yo'lga solib turuvchi 
potensiometr asbobga uzatilayotgan elektroquvvatini moslab turadi va ulaydi. 
Ko'rsatkichlarni olib tashlovchi knopka qayta o'lchash talab etilganda asbob 
strelkasini 
tezda 
nol 
holatiga 
keltirish 
uchun 
xizmat 
qiladi. 
Shkalani 
yorituvchi 
tumbler 
qorong'ida 
ishlaganda 
shkalani 
yoritadigan 
lampochkani ulaydi. O'lchov asbobi strelkasi nolga qaytmasa, ko'rsatkich olib 
tashlaganda nolga keltiruvchi vintdan foydalaniladi. Moslash uchun saqlovchi vint 
yechib olinib, uning tagida turgan ikkinchi vintni burash bilan strelkani nol holatiga 
qo'yiladi. So'ng yechib olingan saqlovchi vint joyiga qayta burab qo'yiladi. 
TG-7M 
tipidagi 
telefon kichik o'lchamli va 
boshchalari 
yumshoq 
materialdan bo'lgan ikkita telefondan tashkil topgan. Bular radioaktivlikning borligini 
tovush orqali aniqlashda qo'llaniladi. Radiatsiya darajasi yuqori bo'lsa, shuncha ko'p 
tovush belgilari eshitiladi. 
Asbobni ishlashga tayyorlash.
Asbob joylab qo'yilgan qutidan chiqarib olinadi, 
qutilarning qopqog'i ochilib hamma yog'i tekshiriladi. Qutilarga bel va yelka 
qayishlari o’rnatiladi. Mikroampermetming strelkasini to'g'rilovchi vint yordamida 

---

161
"0" ga qo'yiladi. "Rejim" ruchkasini soat strelkasiga qarshi yo'nalishda taqalguncha 
buraladi. Poddiapozonlarni o'zgartiruvchining "выкл" holatiga qo'yilgandan keyin 
quvvat olish manbalari joylashtiriladi. Buning uchun DP-5A rentgenometrdan 4 ta 
tushib 
ketmaydigan vint bo'shatiladi. DP-5B va DP-5V asboblaridan quvvatlanish bo'limi 
bitta tushib ketmaydlgan vinti bo'shatilib, qopqog'i olinadi va 1,6 PMTs-X-l,05 
chizmaga 3 ta element muvofiq qo'yiladi. Asbob akkumullatordan quvvatlanganda 
taqsimlagichdagi ulagichlar kerakli kuchlanishga qo'yiladi, so'ng u vintlar yordamida 
quvvatlanish bo'limiga birlashtiriladi. Undan keyin poddiapozonlar o'zgartiruvchi 
"rejim" holatiga keltiriladi. "Rejim" ruchkasini soat strelkasi yo'nalishida ohista 
burab, strelka tepa shkaladagi qora uchburchakka qo'yiladi. Strelka buralganda 
tepadagi qora chiziqqacha yetmasa kuchlanish ozligini ko'rsatadi, demak yangi 
elementlarni qo'yish kerak. Shundan keyin asbob strontsiy-90 bo'yicha tekshiriladi. 
Poddiapozonlarnii o'zgartiruvchi x1000 holatiga qo'yiladi. Radioaktiv manba 
qopqog'i o'z o'qi atrofida burab ochiladi. Zond ekrani "B" holatiga buraladi va zond 
futlar qopqog'iga tayanch o'simtalar bilan shunday mahkamlanadiki. Strontsiyli 
manba zond teshigi qarshisida turib qolsin. 200 dan tashqari hamma 
poddiapozonlarda (strelka va telefon bo'yicha) asbob ishlashini tekshirish kerak. 
Asbob strelkasi poddiapozonlar o'zgartiruvchining x1000, x100 holatlarida 
siljimasligi mumkin. xl, x0, holatlarida shkaladan chetga chiqib ketishi, x10 holatida 
formularda 
ko'rsatilgan 
raqamda 
turishi 
kerak 
(2,2 
-10=22). 
Gamma-nurlanishlarni o'lchash. 200 poddiapozondan 5 dan 200 R/s gacha radiatsiya 
darajasi o'lchanadi. Buning uchun asbob yuqorida ko'rsatilgandek moslanadi. 
Poddiapozonlarni o'zgartiruvchi "200" holatiga qo'yiladi. Zond teshigi ekran bilan 
berkitiladi va zond futlarga joylashtiriladi. Radiatsiya darajasi 1 m balandlikda 
o'lchanadi va har 10 soniyada quyi shkala bo'yicha ko'rsatkichlar olinadi. 
Doza quvvati 5 R/s gacha bo'lganda tepadagi shkala bo'yicha x1000 
poddiapozonda o'lchanadi. Har 10-45 soniyada ko'rsatishlar olinib, bu raqamlar 
poddiapozonlar o'zgartiruvchida turgan koeffitslentiga ko'paytiriladi. Obyektlarning 
mp/s 
bilan ifodalangan radioaktiv ifloslanishni obyekt yuzasi yopiq holda zondga 

---

162
yaqin 1-1,5 sm uzoqlikda ushlanib yuqori shkala bo'yicha olingan ko'rsatkichlarni 
poddiapozon koeffitsientiga ko'paytirilib aniqlanadi. Olingan ma'lumotlar ruxsat 
etilganlari bilan taqqoslanadi.