Халцаро бобур фонди

бо ғи й
эдилар, ис- 
лом эли била 
ё ғи й
э д и л а р “ .
Н азм да м утойиба в а з и я т л а р и н и акс 
эттириш , сўз ўйини қилиб бир сўзни и к к и
м аъ но д а қ ў л л а й олиш м аҳ о р ати айниқ- 
са қ а й д э т г у л и к д и р . Бобур С а м а р қ а н д
ҳ о ки м и Ф ўлод(П ўлат) Султонга ўз шеър- 
л ар и д ево н ини юбориб, м ак ту б га уш бу 
қ и т ъ а с и н и ҳам илова қ и л а д и к и , тўртин- 
чи м иср ад аги „Ф ў л о д “ сўзи ҳам ҳоким- 
н и нг исми, ҳам п ў л ат (қ а т т и қ ) маъно- 
л а р и н и и ф о д а л а г а н и т у ф а й л и и й ҳ о м
сан ъ а ти к у зати л ад и :
Ул сарвнинғ ҳаримиға гар етсанг, эй сабо,
Бергил б у ҳажр хастасидин ёд кўнглига.
Раҳм айлабов соғянм ади Б обурви ,
бор ум ид
Солгай Х уд о й раҳм ни Ф ўлод кўи гл и га .
Сўнгги м и ср ан и ў қ у в ч и қ у й и д аг и ч а 
и к к и хил м азм у н д а идрок эта олади:
Б и р и н ч и с и : Х у д о Ф ў л о д ( с у л т о н )
к ў н г л и г а раҳм солсин.
И к к и н ч и с и : Худо ун и н г пў л ат кўнг- 
ли га раҳм солсин.
И й ҳ о м д е к н о з и к б а д и и й с а н ъ а т н и
даҳо А л и ш ер Н авоий „хосса (ю ксак) маъ- 
н о л а р “ ни и ф о д а л о в ч и воси та деб қ а й д
этган и м аъ л у м д и р .
Д а р ҳ а қ и қ а т , ю қ о р и д а ги қ и т ъ а н и н г
тўр тинч и м иср асид аги и к к и х и л мазмун- 
ни сезган китобхон и ж о д к о р салоҳияти- 
га қ о й и л қолади.
Шоҳ асар „Б о б у р н о м а“да и л м и й маъ- 
л у м о т л а р н и н г б еҳ ад к ў п л и г и ва у л а р
ҳ о з и р г и т а р м о қ л а ш г а н ф а н л а р н и н г эл- 
л и к к а я қ и н с о ҳ а л а р и г а м а н с у б л и г и н и
инобатга о л сак, „ В а қ о е ъ “ — „Бобурно- 
м а “ ни қ о м у с и й — э н ц и к л о п е д и к асар 
д ей и ш м у м к и н . Чунончи:
*
1. [ ^ ,Б о б у р н о м а “ — т а р и х и й а с а р .
Унда XV асрн ин г охири — XVI аср н ин г 
б ири нчи я р и м л а р и г а ч а Х уросон, Мова- 
роуннаҳр, Ҳ индистонда кеч ган м уҳим та- 
р и х и й в о қ еа л а р ўз акси н и т о п ган и д ек, 
асарда юзлаб т ар и х и й ш а х с л а р н и н г ном- 
л ар и бор. У л а р н и н г ай р и м л а р и ҳақида- 
ги м а ъ л у м о т л а р ҳ а р қ а н д а й т а р и х и й
асарда т о п и л м ай д и ган ноёблиги, муҳим- 
л и ги билан о л и м л а р н и ҳам лол қолди- 
ради.
Агар „Б обурном а“ ёзилм аса, бизнинг 
Ҳусайн Б ойқаро ва А ли ш ер Н авоий ҳаёт- 
л а р и , ф а о л и я т л а р и ва и ж о д л а р и , хусу- 
сан, ш ахслари ҳақ и даги тасаввурларим из 
ан чай ин ю заки бўлиб қолган бўларди.
А й н и қ са, т ем у р и й л а р с а л т ан ат и н и н г 
т а н а з з у л и й и л л а р и д а г и т а р и х и й ж ан г- 
ж а д а л л а р , и н қ и р о з саб аб л ар и , Ҳ у сай н
Б о й қ а р о д е к б у ю к п о д ш о ҳ н и н г , Б обур 
ибораси билан ай тган д а, „Тем урбек ўр- 
нида б ў л ган “ Ҳ усайн Б о й қ а р о н и н г суст- 
к а ш л и г и , Ш а й б о н и й х о н н и қ а қ ш а т қ и ч
ҳ у ж у м билан ен гиш ў р н и г а мудофаа би- 
л а н ч е к л а н г а н л и г и , Ҳ у с а й н Б о й қ а р о
ф а р з а н д л а р и н и н г базм у созда м о ҳ и р у , 
ж а н г у ж а д а л д а я р о қ с и з л и г и Бобур то- 
монидан т а ҳ л и л этиб берилган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМЛ
17
„Б о б у р н о м а “да т а р и х и й ноқеа-ҳоди- 
с а л а р н и н г юз бериш и сабаб ва оқибат- 
л ар и ўта п у х т а л и к , т е р а н л и к билан ўэ 
т а л қ и н и н и топган.
„Б о б у р н о м а“ китобхон учун гўё кўп- 
с е р и я л и ф и л ь м . Б у улуг к ў згу д а д ея р л и
50 й и л л и к М овароуннаҳр, Хуросон, Ҳин- 
дистон ва у л ар га ёндош м а м л а к а т л а р д а
к е ч га н воқ еа-ҳо ди сал ар т и э и л и ш и б ки- 
тобхон к ў з ўнгида н а м о й и ш этилади. Ш у 
м аъ н о д а „Б о б у р н о м а“ ни а ж о й и б воқеий 
т а р и х и й ром ан д е й и ш м у м к и н . Ч у н к и
ж а н г-ж а д а л л а р т а р и х и й аса р лар даги д ек
ҳ и с о б о т - а х б о р о т т а р з и д а э м а с , б а л к и
бадиий асарга хос юз х ил қ и ё ф а л и , феъл- 
атворли к и ш и л а р ф а о л и я т и тасвири ор- 
қ а л и к ў р сат и л а д и .
Т а р и х и й ш а х с л а р н и н г я к к а ш ахси- 
ят, д ав л ат б о ш ли ғи , л а ш к а р б о ш и сифа- 
т и д а г и ф а о л и я т л а р и н и н г к ў п қ и р р а л и
т а л қ и н и ва т а ҳ л и л и бу асар учун хосли- 
ги ни Ҳ у сайн Б о й қ а р о ш а х с и , т а р и х и й
қ и с м а т и , ш а х с и й ва о и л ав и й ф о ж и аси
сабаблари ху су си д аги м а ъ л у м о т л а р би- 
лан исботл аш га ҳ а р а к а т қ и л а м и з .
Бобур Ҳ усайн Б о й қ ар о сал тан ати ва 
н у ф у з и н и А м у р Т ем у р б и л а н қ и ё с л а б
у л у ғ л а й д и , уни ч и н ю р а к д а н темурий- 
л а р н и н г энг у л у ғ п о д ш о ҳ л а р и с аф и д а 
қ ад р л ай д и .
Бобурнинг ф и к р и ч а , Ҳ усайн Бойқа- 
ро ва ф арзан длари бир ёқадан бош чиқа- 
риб, Бобур ва унга ў х ш аган л а р н и ўз ит- 
т и ф о қ ч и л и г и г а чорлаб, ш а й б о н и й л а р га
қ а р ш и к у р а ш и л с а , уни енгиб бўларди.
Л е к и н Ҳ усайн Б ойқаро худди Муҳам- 
мад Х оразм ш оҳ йўл қ ў й ган хатони так- 
рорлайди: ўз ф ар зан д л а р и , Бобур, Хис- 
равш оҳ, Зун нун арғун ва Ш оҳбекларнинг 
ҳар бирига ўз қ а л ъ а с и н и м устаҳкам лаб, 
ғ а н и м г а н и с б а т а н м у д о ф а а н и т а ш к и л
қ и л и ш ю засидан м ак ту б л ар йўллайди; бу 
хато т ак т и к а с и н и бир вақ т л ар и қ ўл кел- 
ган ўз т ар и х и й таж рибаси билан асослаш- 
га уринади.
„ В а қ о е ъ “ да Б о б у р бу ҳ а қ д а ё з а д и
(м атн табдили): „У ш бу ф у р сат л ар Сул- 
тон Ҳ усайн м ирзодан Б ад и у ззам о н мир- 
зога, м енга, Х и с р а в ш о ҳ га ва З у н н у н г а 
бир м а з м у н д а у з у н д ан -у эоқ м а к т у б л а р
кел д и ...
М азм уни бу эд и ки : „Султон А ҳ м ад
м ирзо, Султон М аҳм уд мирэо ва Улуғ- 
бек м ирзо — уч ога-ини и т т и ф о қ қ ил и б
ю риш қ и л ғ а н л а р и д а мен Мурғоб ёқаси- 
ни бер китд им . М ирзолар я қ и н етиб ҳеч 
иш қ и л а олм ай қай ти б к етд и л ар . Ҳозир 
ҳ ам а г а р ў э б а к ( ш а й б о н и й л а р ) ю р и ш
қ и л са , мен Мургоб ёқасини беркитай, Ба 
д и у з з а м о н м и р з о Б а л х , Ш а б у р г о н ва 
А нд х у д қ ў р ғ о н л а р и г а с а қ л а й оладиган 
к и ш и л а р и н и қўйиб, ўзи Гурзавон ва Да- 
рай и Зангда у т о ғл и к л ар н и б е р к и т с и н “ .
Менинг бу ерларга келган им хабари 
унга етган эди. Менга ҳам битиб эдики: 
„Сен Коҳмард ва А ж ард а у тог этаклари- 
ни беркитиб, Х исравш оҳ Ҳисор ва Қун 
дуз қ ўр ғо н лар и д а иш ончли к и ш и л а р н и
қўйиб, ўзи билан иниси Вали Б адахш он 
ва Х а т л о н т о ғ л а р и н и б е р к и т с и н л а р .
Ўзбак ҳеч иш қ и л а олм ай қ ай тг уси д и р “ , 
деб.
Султон Ҳ усайн м и р зон и н г бу хатла- 
ри н о у м и д л и к к а сабабчи бўлди. Не учун- 
к и , Тем урбекн ин г ю ртида ҳ озирги пайт 
да ундан у л угроқ подшоҳ ҳам ёш , ҳам 
в и ло я т ва ҳ ам л а ш к а р билан йўқ эди...
Султон Ҳ у сай н м и р эо д ек Тем урбек 
ў рн и га ў тир ган улуғ подш оҳ ған им ни нг 
устига ю р иш ни демай, ер б ер китм о қн и 
деса, эл ва улусга не у м и д во р л и к қол- 
гай?!“ .
Энди Бобурнинг Ҳусайн Б ойқаронинг 
з а м о н и ва о б о д о н ч и л и к д а г и ф а о л и я т и
хусусидаги мулоҳазалари — ҳайратлари- 
ни н г гувоҳи б ў л а й л и к (матн табдили): 
„Султон Ҳусайн мирзонинг замони ажаб 
бир замон эди: фазл аҳли ва мислсиз санъ- 
а т к о р л а р д а н Х уросон, х у су са н , Ҳ и р о т 
ш аҳ р и тўла эди. Ҳ ар к и ш и н и н г к и , бир 
иш га м аш ғу л л и ғи бор эди, ҳ и м м ати ва 
мақсади ш у эдики , у иш ни кам олга ет- 
к а з г а й “ ;
„ Я н а Ҳ и р о т к и м , е р н и н г о д а м л а р
я ш а й д и г а н қ и с м и д а бундай ш а ҳ а р йўқ- 
дир; Султон Ҳ усайн м и р зо н и н г замони- 
да м и рзо н и н г саъй-гайрати ва такаллу- 
фидан Ҳ и р о тн и н г эеб-эийнати бирга ўн, 
б ал к и й и ги р м а баравар обод бўлиб э д и “ .
Б о б у р Ҳ у с а й н м и р з о н и н г ш а х с и й
ф а зи л а тл ар и д ан я н а бир нечасини намо- 
й и ш қ и л а д и : „ Ш и ж о а т л и ва м ар д о н а 
к и ш и эди. К ўп м ар о таб а ғ а н и м г а ўзи 
қ и л и ч со л ган . Т ем урбек н а с л и д а н ҳеч 
к и м м а ъ л у м эм а с к и , Ҳ у сайн м и р зо д ек
қ и л и ч чопган бўлсин. Н азм и й истеъдо- 
ди бор эди. Девон ҳам тартиб қил и б эди. 
Туркий ёзарди. Тахаллуси Ҳ усайний эди.
3 — Бобурнома
А
' *
Ь е г . ?
а ; : 0 , у I
А $ У С) гЬси
18
"■! 
■
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

18
БОБУРНОМЛ
Б а ъ з и б айтлари ёмон эмас. Л е к и н мир- 
зонинг девони батамом бир в а з н д а д и р “ .
Худди ана ш ундай теран т а ҳ л и л , му 
ҳим ҳаётий н у қ т а л а р н и , иж од ва шахс- 
ни к ў п қ и р р а л и т а ҳ л и л эти ш н и биз Али- 
ш ер Н аво ий га нисбатан ҳам ку з а т а м и з .
А ли ш ер Н авоий ҳ ақ и д а ги „Бобурно- 
м а “ маълум отлари ш у д ар аж ада ўта му- 
ҳим, кенг қам ровли ва муф ассалки, ўрта 
аср л ар д а А л и ш е р Н авоий ҳ а қ и д а ёзил- 
ган м аълум отлар, бағиш ловлар ва ҳатто 
улуг даҳога махсус б ағи ш лан ган Хонда- 
м ирнинг „М акорим ул-ахлоқ“ асари ҳам 
и л м и й ва т а р ж и м а и ҳолга доир маълу- 
м отларнин г бойлиги, м у ҳи м л и ги , аниқ- 
л иги ва ж о з и б а л и л и ги ж и ҳ а т и д а н „Бо- 
б у р н о м а“даги б и т и к л а р б илан б ел л аш а 
олмайди, десак муболага бўлмас.
{^Алишер Н авоий ва Б обурнинг шах- 
сий м у носабатлари 1500 й и л л а р — Бо- 
бурнинг С ам ар қ ан д н и и к к и н ч и марота- 
ба қў л га к и р и т г ан и д ан бош ланади^
Б обурнинг А л и ш ер Н авоий га берган 
баҳоси: м ислсиз т у р к и й г ў й ш оир, ж а ҳ о н
к а м к ў р г а н о л и й ҳ и м м а т м у р а б б и й ва 
ҳ о м и й . А на ш у ф и к р д а Б обур умрбод 
собит (матн табдили): „А лиш ербек мисл- 
сиз к и ш и эди. Т у р к и й тил билан ш еъ р
ёза б о ш ла ган л ар и д ан буён ҳеч к и м ун- 
ч а л и к ку п ва я х ш и ш еъ р ёзган эм ас“ ;
„Ф о зи л л ар ва ҳ у н а р м а н д л ар г а Али- 
ш е р б е к ч а м у р а б б и й ва ҳ о м и й и н со н
бўлгани ёки ўтгани оламда м аълум эмас“ .
^Бобур ҳар бир тар их и й ш ахс ва унинг 
ф аолиятин и пухта таҳ л и л этади. Унинг 
м а ъ л у м о т л а р и д а ш а х с н и н г к и м л и г и ,
феъл-атвори, к и ш и л ар г а ва оилага муно- 
сабати, қ и л и қ л а р и , эл ораси даги обрў- 
эътибори, ф аолияти, уни нг иж обий, сал- 
бий ёки мулоҳазаталаб х у суси ятлари гача 
ф ақ а т энг м уҳим томонлари саралаб та- 
л қ и н этилади. А йни ана ш у таҳ л и л усу- 
лида Бобур Навоий т ар ж и м а и ҳоли, шах- 
си, ф аолияти ва асарларига ёндашади.
„Б об у рном а“да Ҳ усайн Б о й қ ар о бек- 
л ар и бирма-бир с а н а л а ё т г а н и д а навбат 
А л и ш е р Н ав о и й га к е л а д и (матн табди- 
ли): „Я н а А ли ш ер б ек Н авоий эди, беги 
эмас, б ал к и суҳбатдош и эди. Ё ш л и ги д а 
Ҳ усайн мирзо билан м актабдош экандир- 
лар. Х исл атл ар и куп экан .
Б и л м а д и м , н и м а саб абдан дир, Сул- 
тон А бусаид м ирзо уни Ҳ и р о тд ан сур- 
гун қ и л д и . У С ам арқ ан д га борди. Неча
й и л к и С ам ар қ ан д д а эди, А ҳ м а д Ҳ ожи- 
бек мураббий ва ҳ о м ий си эди. Алиш ер- 
бек н и н г м и зо ж и н о з и к л и к б илан маш- 
ҳу р д ир . Эл ун и н г н о з и к т а б и а т л и л и ги н и
д а в л а т и н и н г г у р у р и д а н деб т а с а в в у р
қ и л ар д и . Ундай эмас экан. Бу сифат унда 
ту ғм а э к ан . С а м а р қ а н д д а э к а н и д а ҳам
ўш ан д ай н о з и к м и з о ж э к а н “ .
„ Б о б у р н о м а“ да улуғ ш о и р н и н г дав- 
л а т ам ал д о р и си ф ат и д а Ҳ у сай н Б ойқа- 
рога с а д о қ а т и ва с а х о в а т и , у н и н г бир 
байти м азм у н и ҳ а л о к а т и г а сабаб булган 
х а с т а л и к к а и ш ора э к а н л и г и ўта ихчам
т а л қ и н этил ад и (матн табдили): „Аввал- 
л ар и м уҳрдор эди. Ф а о л и я т и н и н г ўрта- 
л ар и д а бек бўлиб, бир қ а н ч а ва қ т Аст- 
рободда ҳ о к и м л и к қ и л д и . Охири амал- 
д о р л и к н и т а р к этди. М ирзодан ҳеч нарса 
о лм ас, б а л к и ҳар й и л и унга йирик-йи- 
р и к м аб л аг л ар т о р т и қ қ и л а р эди. Сул- 
тон Ҳ усайн м ирзо Астробод л а ш к а р и д а н
қ а й т г а н д а и с т и қ б о л и г а ч и қ д и . М и р з о
б и л а н к ў р и ш а ту р иб , ҳ о л а т и ў з г а р д и , 
т и к туролм ад и, к ў тар и б олиб кетд и л ар . 
Табиблар унга асло т а ш х я с қ ў я олмади- 
лар. Э ртасигаёқ Т ан гр и р а ҳ м а т и ғ а бор- 
ди. Б и р байти ўз ҳ о л ати иф одасига му- 
вофиқ келган: