Халцаро бобур фонди

Б у олам аро ажаб адамдар кўрдум ,
Одам элидин турфа ситамлар кўрдум ,
Ҳар ким б у ,.Вақоеъ “ни ўц ур ,
би лга й ки м :
Не раижу, ие меҳиату, ие гамлар кўрдум.
/.Б о б у р н о м а “ , а в в а л о , ет у к б ад и и й
асар. Б а д и и й т асв и р г а хос т а л қ и н л а р , 
в о қ е а - ҳ о д и с а л а р н и бу ту н в о қ е и й л и г и
билан китобхон к ў з олдида гавдаланти- 
ра о л и ш , сўз устида с а н ъ а тк о р о н а иш- 
л а ш , услуб бақ у вватл и ги — бу услубнинг 
бир х у су си яти ф и к р а н сах и й л и гу ихч ам
баён бўлса, и к к и н ч и ху су си яти — ўзига- 
гина хослиги ва, энг м у ҳим и , таъсирчан- 
л и к устуворлигидир.
М уаллиф гарчанд к а м т а р л и к билан 
к ў п и н ч а ў зин и ч етроқ тортиб, „фармон 
б ердим “ ў р н и га „ф арм он б ер и л д и “ тар- 
зи д а м атн д а ўз д а х л и н и ол д инга чиқа- 
ри ш д ан тийилса-да, асардаги бош қаҳра- 
мон — Б о бур н и н г ўзи бўлиб қолавера- 
д и . Ф ар ғо н а, Кобул ва Ҳ и н д и сто н д аги
во қеа-ҳ оди сал ар у м м о н и д а З аҳ и р и д д и н
М у ҳ ам м ад Б о б у р н и н г ў к т ам ш а х с и я т и
барал л а кў зга таш л а н ад и .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

12
БОБУРНОМЛ
И н г л и з ш а р қ ш у н о с и М онстюарт Эл- 
фин стонн инг „Бобурном а" ва унинг бош 
қ а ҳ р а м о н и ҳ ақ и д а ай тган қ у й и д а ги фик- 
р л ар и эътиборга м оликд ир:
„Б у х о т и р а л а р д а буюк т у р к и й под- 
ш о н и н г ҳ аёти б ат аф си л т а с в и р л а н г а н , 
ун и н г ш ах си й ҳис-туйғулари ҳар қан дай
м у б о л а г а в а п а р д а л а ш л а р д а н х о л и .
У н и н г услуби оддий ва мардона, ж о н л и
ва о б р а з л и . У ў з з а м о н д о ш л а р и н и н г
қ и ё ф а л а р и , у р ф -одатлари ва и н т и л и ш - 
л а р и н и , қ и л и қ л а р и н и о й н ад ек р авш ан
т асви р л айд и. Ш у ж и ҳ а т д а н бу асар Осиё- 
д а я г о н а , ч и н а к а м т а р и х и й тасви р на- 
мунасидир. Бобур ҳарбий одам ни нг таш- 
қ и к ў р и н и ш и , к и й и м и , табъи ва одатла- 
р ини ифода этади, м а м л а к а т л а р н и , улар- 
нинг и қ л и м и , табиати, х ў ж а л и г и , санъ- 
ат ва ҳ у н а р м а н д л и к н ам у н ал ар и н и тас- 
вирлаб беради. Л е к и н м у а л л и ф н и н г ёр- 
қ и н х а р а к т е р и аса р га энг к у п ж о з и б а
б а ғ и ш л а й д и “ .
А с а р д а г и в о қ е а ҳ о д и с а л а р м у а й я н
м а ъ н о д а у н и н г қ и с м а т сар г у з а ш т л а р и - 
га ч ам барчас ту т аш и б к етган . Ш у н и н г 
учун асар ни бошдан о х и р и г ач а ў қ и г а н
китобхон ўсмир Бобурни, йи ги т шаҳзо- 
да Бобурни, о ш и қ Бобурни, умрбод жан- 
говар л а ш к а р б о ш и Бобурни, подш оҳ ва 
м у т а ф а к к и р , меҳрибон ота Бобурни, бар- 
ча з а ф а р у м а г л у б и я т л а р и , ф а з и л а т л а -
рию н у қ сон л ар и билан р ав ш ан тасаввур 
эта олади. М уаллиф „ В а қ о е ъ “(„Бобурно- 
м а “ )ни ёэгани қ ў л и га қ а л а м олган куни- 
дан бошлаб воқеа-ҳодисалар т а л қ и н и ва 
к и ш и л а р ш а х с и я т и г а доир фикр-муло- 
ҳ аза ва м аъ л у м о т л я р н и н г ф а қ а т рости- 
ни ё з и ш г а аҳ д қ и л г а н (м атн табдили): 
„Б ў л ган воқ еалар ни рост ёзганм ан. Чун- 
ки бу асарда ш у нарса лоэим топилган- 
к и , ҳар сўзнинг рости б итилади ва ҳар 
и ш ай н ан қ а н д а й в о қ еъ б ўл ган бўлса, 
ш у н д ай а й т и л а д и “ . Ш у боис Бобур ҳар 
бир ш ах сг а баҳо берганда у н и н г барча 
муҳим ф ази л а тл ар и ва феъл-атворидаги 
нуқсонларин и ай ти ш г а ҳ ар ак а т қ илади. 
Б у н д а у м у ст асн о л и к к а йўл қ ў й м а й д и , 
ҳатто отаси бўлса ҳам ўш а и к к и зарурий 
ўлчовга амал қилади. Ф ақ ат отасига эмас, 
ўзига нисбатан ҳам.
Бобур, назарим изда, бир неча жиҳат- 
дан кам олот соҳибидир:
б ири н ч и д ан , ўз қариндош -уруглари- 
гаг и н а эм ас, бего н ал ар га ҳ ам меҳр-му-
р увват ва ҳ а д я л а р саховатидаги олийҳ- 
и м м а т л и л и к ;
и к к и н ч и д а н , к и м бўлм асин, дўст ёк и
д у ш м а н м и , ун и н г ш а х с и н и х олис, тўла- 
т ў к и с б аҳо л аш и қ ти до р и ;
у ч и н ч и д ан , ш а р и а т н и н г толмас бай- 
роқдори, ш а р и а т п а н о ҳ л и л и к ;
ҳ ар бир и ж ти м о и й -си ёси й , а х л о қ и й
ҳолатга баҳо ва ҳ у к м н и ш а р ъ а н бериш 
са л о ҳ и я т и , зин ҳ о р бундан ч е к и н м а с л и к ;
т ў рти н ч и д ан , ж и с м о н и й е т у к л и к (чу- 
нончи, Хаиттияк қи ш л о ғи д а қирғоғи муз- 
л а г а н ч у қ у р т е з о қ а р а р и қ д а к ў п маро- 
таба чўмиб ч и қ а д и (матн табдили): „Мен- 
г а г у с л г а э ҳ т и ё ж бор э д и . Б и р а р и қ
су ви д аки м қ и р ғ о қ л а р и қ а л и н м уз тўнгуб 
эди, ўртаси сувнинг тезл и ги сабабли муэ 
б оғлам аган эди, бу сувга ки р и б гусл қил- 
дим. Ўн олти қ а т л а сувга ч ў м ди м . Сув- 
н и нг со ву қ л и ги х и й л а т а ъ с и р қ и л д и “ );
беш инчидан, к е ч и р и м л и л и к д а мусул- 
м они к о м и л г а хос энг ю к с а к д а р а ж а со- 
ҳиби эди (Бобур Ҳ ир о тга, Ҳ усайн Бойқ- 
аро т а ъ з и я с и г а к етган и д а поччаси Мир- 
зохон Кобул с ал т ан ат и н и эгаллаб олади. 
Б о б у р қ а й т и б к е л и б , ў з т а х т и г а эга 
бўлиб, ҳеч бир ж а з о ч о р асин и қ ў л л а м а й , 
М ирзохонн и Х уросонга ж ў н а т а д и . Б и р
й и л ўтар-ўтмас М ирзохон қ ай ти б келиб, 
Б обурн ин г и ш о н ч л и ва эъ ти б о р л и киш и- 
л а р и сафигя қаб у л қ и л и н ад и );
о л т и н ч и д ан , ҳ ар соҳада ф и к р етук- 
л иги — м у т а ф а к к и р л и к унга хос эди. Иж- 
т им оий-сиёсий ҳ о д и са л а р , а х л о қ и й му- 
а м м о л а р , ҳ атто а д аб и ё тш у н о сл и к соҳа- 
сида ҳам. М у т а ф а к к и р л и к н и н г и л к бел- 
гиларидан бири — йўл қ ў й и л ган хатодан 
теги ш л и хулоса чиқари б, т аж р и б а ҳосил 
қ и л и ш д и р . Бобур и к к и н ч и м арта Анди- 
ж о н г а эга бўлгач, ўэ к и ш и л а р и н и н г мол- 
ҳ о л л а р и н и Ж а ҳ о н г и р мирэо тараф дор- 
л ар и д ан қ ай та р и б о л и ш ҳ а қ и д а г и ҳ а қ л и
т ал аб л ар и га кўниб, бу ҳ ақ д а фярмон бе- 
риб, хато қ и л а д и в а А н д и ж о н д а н я н а
м аҳрум бўлади (м атн табдили): 
„ Ж а ҳ о н г и р м и р з о д е к ғ а н и м ё н и м и з д а
ўтир ган д а элни бундай ҳ у р к и т м о қ н и н г
ҳеч м аъ н о си й ў қ эди. М а м л а к а т л а р н и
э га л л а ш ва юрт с а қ л а ш д я баъ зи и ш л а р
ю з а к и қ а р а г а н д а м а ъ қ у л ва асосли кўри- 
н а д и . Б и р о қ ҳ а р и ш н и н г з и м н и д а юэ 
м инг м у л о ҳ аза вожиб ва лозим д ир . Ушбу 
бир м у л о ҳ а з а с и з ҳ у к м қ и л г а н и м и з д а н
қ а н ч а л и к ғ я в ғ о ва т ў п о л о н л а р с о д и р
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
13
бўлди. А х и р А н д и ж о н д ан и к к и н ч и ма- 
ротаба ч и қ и б к е т и ш и м и з г а уш бу пухта 
ў й л а н м а г а н ҳ у к м и м и з сабаб б ў л д и “ .
Ушбу к ў ч и р м ад аги „ ҳ ар и ш н и н г зим- 
нида юз м и н г м у л оҳ аза вожиб ва лозим- 
д и р “ ж у м л а с и м у т а ф а к к и р Б о б у р н и н г 
ёмби ф и к р и д и р .
„Б обурном а“нинг аҳ ам и ят и ва унинг 
и ж о д к о р и ф а з и л а т л а р и ҳ а қ и д а и н г л и з
бобуршуноси Л ейн П у у л н и н г мулоҳаза- 
л ар и ж уд а қ и м м ат л и д и р : „Б обурнинг хо- 
т и р а л а р и бир а с к а р н и н г ҳ ар б и й ю риш
ва ч е к и н и ш л а р и ҳ а қ и д а г и оддий кунда- 
л и к д аф тар эмас; бу х о т и р ал ар д а Ш ар қ
адабиётини ж у д а я х ш и билган , н ози к ва 
билим дон к у зат у в ч и , о д ам л ар н и синчик- 
лаб ў р ган ад и ган , у л ар ҳ а қ и д а холис ва 
о д ил ф и к р ю р и т а о л а д и г а н м у т а а с с и р
қалб эгасининг дунё ҳ а қ и д а ги ш ахсий та- 
ассур о тл ар и ва н о зи к ф и к р л а р и берил- 
ган.
У н и н г ўз қ и ё ф аси н и ч и з и ш д а г и са- 
м и м и й л и г и , ф а з и л а т ва н у қ с о н л а р и н и
ҳам м ар д о н а т а с в и р л а ш и , о ч и қ к ў н г и л - 
л и л и г и , ҳ а қ қ о н и й л и г и ва аж о й и б ҳазил- 
к а ш л и к т у й г у л ар и бу гў зал хотиралар- 
ни нг қ а д р и ва а ҳ а м и я т и н и я н ад а оши- 
р а д и “ .
„ Б о б у р н о м а “ б ад ии й 
асар б ў л гани 
учун ун и н г бош қ а ҳ р а м о н и Бобур тим- 
соли т а ҳ л и л и , б и зн и н гч а, ж у д а м уҳим
ҳисоблан ади.
З а ҳ и р и д д и н М уҳам м ад Бобур, авва- 
ло, мард инсондир. Б у х и слат ай н и қ с а 
Б о б у р к а б и қ и с м а т л а р и м у р а к к а б ва 
к ў п қ и р р а л и к и ш и л а р н и тез-тез турли си- 
новларга солади. Ч у н к и м а р д л и к ф ақ а т
дўстлар б илан эмас, б ал к и д у ш м а н би- 
л а н м у н о с а б а т л а р д а я н а д а қ а т т и қ р о қ
си н ал ад и .
„ Б о б у р н о м а “ д а г и ж у д а к ў п воқеа- 
ҳодисалар Бобур ш ахси н и н г ана ш у мар- 
дона х и с л а ти т а н т а н а с и н и қ а й та -қ ай т а 
нам ой иш этади. Ч унончи, хонлар Бобур 
билан б и р г а л и к д а А н д и ж о н ва А х си н и
эгал л аш н и я т и д а ҳ арбий ю риш қилган- 
л а р и д а А хси қ ў р го н беги Ш а й х Б о я з и д
Бобурни чорлайди. Б у ҳ ақ д а Бобур тога- 
си Султон М аҳмудхон ва к и ч и к хон — 
Олачахондан бир к и ш и орқ ал и маслаҳат 
сўрайди: „У нинг (Ш айх Боязи дн ин г) чор- 
л а га н и н и х о н л ар га и ш о р а қ и л д и к . Хон- 
л а р д е б д и л а р к и : „ Б о р с и н . Ҳ а р н и м а
қ и л и б бўлса-да Ш ай х Б о я з и д н и т у т с и н “ .
Б у м а к р у фириб б изнинг одат ва усу- 
л и м и з эм ас эди. А л а л х у с у с к и м , орада 
аҳ д бор. Б у н д а й а ҳ д н и б у з и ш қ а н д а й
бўлади?!“ .
В а з и я т я н а д а о ғ и р л а ш а д и . Х о н л ар
Ш ай б о н и й х о н к е л и ш и н и эш итиб, Тош- 
к ен т том онга ж у ф т а к н и р о стл ай д и лар. 
Бобур, ш ар тга м увоф иқ, А хсида. Танбал- 
нинг й и р и к л а ш к а р б илан к е л и ш и ку- 
ти л м о қд а. Я на „Бобурном а“ воқеалари- 
га қай та м и з (матн табдили): „Б из бу ҳо- 
латда тараддудда эдик: ту рм оққа хий ла 
иш онч йўқ эди. Сабабсиз-несиз А хсин и 
таш лаб ч и қ м о қ ҳам хуш ёқм асди . Б и р
к у н и э р т а л а б М а р г и н о н д а н Ж а ҳ о н г и р
м ирзо к е л д и . К ў р и ш д и м . У ш бу замон 
Ш айх Б о язи д ҳам изтироб билан келди. 
Э санкираб қ о л ган . Ж а ҳ о н г и р мирзо ва 
Иброҳимбек дедиларки : „Ш айх Боязид- 
ни тутмоқ кер ак. А р кни қу л га олмоқ ке- 
р а к “ . Д ар ҳ а қ и қ ат , тўгри иш ни нг ҳисоби 
ш у эди. Мен дедимки: „Аҳд қилган. Биз 
нега аҳдга хилоф қ и л ам и з?!“ .
К ў раётирм изки, ҳар қандай огир, таҳ- 
л и к а л и в а з и я т д а ҳ ам Б о б у р н и н г мард- 
л и г и , а ҳ д и г а с о д и қ л и г и я қ қ о л намоён 
бўлади.
М ард лик ган и м га нисбатан ҳам аҳд 
ва ш ар т га усту во р л ик д а б и л и н ган и д ек , 
ўта қ и й и н ж и с м о н и й азобларни эл қато- 
ри ўзига тенг раво к ў р и ш д а ҳам зуҳур 
этади.
Бобур м ар д л ик д а ҳ им м ати ю ксак дав- 
лат арбоби эди. Ҳиротдан Кобулга бориш- 
да қор отнинг қорнидан келадиган йўллар- 
да ўзи олд инга туш иб қор тепиб, лаш- 
к а р г а йў л очади. Б о ш қ а л а р ғорда қор 
бўронидан ж о н сақ ласалар, Бобур қорда 
ўра қазиб, ўш а ерда тонг оттиради (матн 
табдили): „Б и р ҳаф тага я қ и н қор тепиб, 
кунда бир ш ар ъ и й — бир яр им шаръий- 
дан ортиқ кўчилм ас эди. Қор тепар к и ш и
мен эдим, ўн-ўн беш и ч к и л а р билан ва 
Қосимбек эди, и к к и ўғли — Тангриберди 
ва Қанбар А ли билан, яна икки-уч нав- 
кари ҳам бор эди. Ушбу зи к р этилганлар 
яёв юриб, қор тепар эдик. Ҳар к и ш и етти- 
саккиз-ўн қ а р и ил гар и юриб қор тепар 
эди. Ҳ ар қадам қўйгани да белигача, кўк- 
сигача бота-бота қор тепар эди.
Ш у усулда қор тепиб... Ҳ аволи Қу- 
тий деган ғорга кел д и к . Ушбу кун даҳ- 
ш атли бўрон билан қор ёгар эди. Шунча- 
л и к к и , барчага ўлим ваҳим аси б ўлди ...
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

14
БОБУРНОМЛ
Гор торроқ кў р ин д и. Мен ғорнинғ оғзи- 
да к у р а к олиб, қор кураб, ў з и м г а бир 
т а к я м и қ д о р и ер ясадим , қ о р н и кўксим - 
гача қ азд и м . Ҳ ан у з оёғим ерга тегмас- 
ди. Б ироз ш ам олдан паноҳ бўлди. Ўша 
ҳолатда ўтирдим . Ҳ ар неча дед ил ар ки : 
„Г о р га б о р и н г “ . Б о р м а д и м . К ў н г и л г а
к е ч д и к и м , барча эл қорда ва ч о пқ у нд а, 
мен иссиқ уйда ва истироҳат билан; унда 
б ар ч а эл т а ш в и ш б и л а н м а ш а қ қ а т д а ,
мен бунда у й қ у билан ф ароғатда. Мурув- 
ватдан й и р о қ ва ҳ а м ж и ҳ а т л и к д а н нари 
иш д ир. Мен ҳам ҳар т а ш в и ш ва маш ақ- 
қ ат бўлса к ў р ай и н , ҳар нечук эл тоқат 
қ и л и б турса — т у р а й и н . 
Б и р форсий 
м а қ о л бор: 
„ Д ў с т л а р б и л а н ў л и м —
т ў йд ир " д е г а н ...“
Бу м у л о ҳ азал ар улуғ раҳбарга, мард 
сардорга хосдир, албатта.
Ш у н и н г у ч у н ҳ а м „ Б о б у р н о м а “ ни 
ф р ан ц у з т и л и г а т а р ж и м а қ и л г а н П аве 
де К уртейл Бобурга қ у й и д а ги ч а ҳаққо- 
ний баҳо беради: „Ҳ ар қ а н д а й синовга 
бардош бера олувчи, ирода ва матонат- 
ни м у ж асс ам л аш т и р г ан бу зот ўзид а ҳар- 
бий ҳ и й л а ва ж асо р атн и у й ғ у н л аш ти р а 
о л а р , з а р у р б ў л га н д а ж а з о л а ш г а ҳ ам , 
афв э тиш га ҳам қодир эди; у истеъдод- 
ли ҳарбий арбоб ва и ш н и н г к ў зи н и би- 
л а д и г а н , қ ў ш и н л а р н и м о ҳ и р л и к билан 
бош қара ол ад и ган , у л ар н и н г иш о н ч и н и
қозона олган сар к ар да э д и . .. “ .