Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

SO’LAK AJRALISHINING BOSHQARILISHI
Ovqat og’iz bo’shlig’iga tushganidan 2-3 sekund o’tgach reflektor yo’l bilan
so’lak ajrala boshlaydi va ovqat iste’mol qilgandan keyin darrov tugaydi. So’lak
bezlarini rag’batlantiruvchi retseptorlar asosan til yuzasida, qisman lunj, tanglay
shilliq pardasida joylashgan. Ularga bog’liq bo’lgan afferent tolalar so’lak
ajratish markaziga uchlik, yuz, til-halqum va adashgan nervlar tarkibida o’tadi.
Uzunchoq miyada joylashgan bu markazdan efferent impulslar so’lak bezlariga
simpatik va parasimpatik tolalar orqali yetib boradi. Parasimpatik tolalar quloq
oldi beziga n. Glossopharyngeus, jag’ osti va til osti bezlariga yuz nervining
tarmog’i chorda tympani tarkibida yetib boradi. So’lak bbezlarining simpatik
nervlanishini yuqori bo’yin simpatik tuguni ta’minlaydi.
So’lak bezlari nervsizlantirilganda so’lak ajralishi butunlay to’xtaydi.
Parasimpatik nervlar ta’sirida so’lak bezlari tinch holatdan faol holatga o’tib,
ko’p miqdorda suyuq so’lak ajratadi. Bu nnervlarning qo’zg’alishi uzoq davom
etsa, so’lakda organik moddalar miqdori kamayib ketadi, shira ajratuvchi
hujayralar charchaydi. Simpatik nervlarning qo’zg’alishi hujayralarda shira
tarkibidagi organik moddalarning o’tmishdoshi va zahirasi bo’lgan sekretor
zarrachalarning miqdorini ko’paytiradi. Simpatik ta’sirga so’lak bezlarining
javobi ancha kechikkan bo’lib, oz miqdorda quyuq so’lak ajratishdan iborat.
Tabiiy sharoitda turli shartli reflekslar so’lak ajrala boshlashiga sabab
bo’ladi. Ovqatlanishda odat bo’lib qolgan vaqt va sharoit, taomlarnin hidi va
boshqa omillarga hayot davomida shartli reflekslar hosil bo’ladi. Ular faqat
so’lak bezlarini emas, boshqa bezlarni ham faol holatga soladi hamda hazm
tizimini ovqatni qayta ishlashga tayyorlaydi. Shartli va shartsiz reflekslar so’lak
bezlari faoliyatini tormozlaydi ham. Og’riq, hayajonlanish, suvsirash so’lak
ajralishini kamaytiradi.