Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

OG’IZ BO’SHLIG’IDA SO’RILISH

---

Til va og’iz bo’shlig’ini qoplagan shilliq parda og’iz bo’shliq’iga tushgan
ba’zi moddalarni qonga o’tkazish (so’rish) qobiliyatiga ega. Ammo oziq
moddalar og’iz bo’shlig’ida qisqa vaqt bo’lganidan bu yerda so’rilishi amaliy
ahamiyatga ega emas.
Amaliyotda og’iz bo’shlig’i shilliq pardasining so’rish imkoniyatidan dorilar
va nikotinni organizmga kiritishda foydalaniladi. Yurak xastaligiga uchragan
odamlar og’riq turganda validolni til ostiga tashlab, yengillik sezadilar. Maxsus
ishlov berilgan tamaki (nos) tarkibidagi nikotin ham til ostidan yaxshi so’riladi.
Ammo nos chekuvchilar shuni esda tutishlari kerakki, nos tarkibidagi chala
o’chirilgan ohak milklarni yallig’lantiradi, shilliq pardani shikastlayda va rak
kasalligiga olib kelishi mumkin.
Demak, og’iz bo’shlig’ida ovqatning qayta ishlanishi xususida so’z yuritib,
hazm tizimining to’rtta – motor, sekretor, inkretor va so’rish faoliyatlari
borligini ko’rdik. Tizimning bu qismida ovqatning qayta ishlanishi uchun motor
faoliyat katta ahamiyatga ega. U tufayli ovqat og’iz bo’shlig’iga qabul qilinadi,
maydalanadi, so’lak bilan aralashadi va luqma holiga keladi. Garchi oziq
moddalarning og’iz bo’shlig’ida kimyoviy jihatdan qayta ishlanishi endi
boshlansada, so'’ak bezlarining sekretor faoliyatini kamsitish noto'’'’i, chunki
so'’ak ovqatni namlab, luqma yuzasini shilliq bilan qoplab, yutish uchun
tayyorlaydi.
YUTISH
Tuxumsimon luqmani til ustidan halqumga tushirish balan yutishning
birinchi – ixtiyoriy bosqichi boshlanadi. Luqmani harakatga keltirish bir talay
muskul va tuzilmalarning uyg’unnlashishini talab qiladi. Til muskullari, til osti
suyakni siljituvchi va hiqildoqni ko’taruvchi muskullar qisqarishi, yumshoq
tanglayning ko’tarilishi, hiqildoq usti tog’ayning siljishi natijasida burun yo’llari
va nafas yo’llarining og’zi berkiladi., luqma halqumga tushadi. Luqmadan
yuqoriroq bo’lgan halqa yo’nalishdagi muskullar qisqarib, uni qizilo’ngachga
siqib chiqaradi. Shu bilan yutishning ikkinchi – tez beixtiyor (halqum) bosqichi
tugab, uchinchi – sekin beixtiyor (qizilo’ngach) bosqichi boshlanadi.
Qizilo’ngachning harakatlanishi yutish harakatlariga bog’liq. Uni yutish
reflektor 
yo’l 
bilan 
yuzaga 
chiqaradi. 
Bu 
to’lqinsimon 
harakatlar
qizilo’ngachning yuqori qismidan boshlanib, me’da tomon tarqaladi. Yutilgan
ovqatdan yuqoriroqdagi halqa muskullar qisqarganda, luqmadan pastdagilari
bo’shashadi va bu yerda qizilo’ngach kengayadi, luqma me’da tomon siljiydi.
Keyingi lahza qizilo’ngachning hozir kengayib turgan qismi torayib, luqmadan
pastroqdagi qismi kengayadi. Shu tarzda yutilgan ovqat 8-9 sekund davomida
me’daga yetadi. Suyuqliklarning qizilo’ngachdan o’tish tezligi ancha yuqori.
Yutish harakatlari bo’lmaganda, me’daning qizilo’ngachga tutashgan qismi –
kardiya berk turadi. Yutilgan ovqat qizilo’ngachdan o’tib, bu yerga kelganda,
kardiya reflektor yo’l bilan ochiladi va ovqat me’daga tushadi. Me’da to’lib

---

ketsa, kardiya tonusi ortib, me’dadagi ovqatni qaytib qizilo’ngachga o’tishiga
yo’l qo’ymaydi.
Adashgan nerv qizilo’ngach harakatlarini jonlantirib, kardiyani berkitib,
qizilo’ngach harakatlarini tormozlaydi.
Yutish markazi nafas va qon aylanishni boshqaruvchi markazlar bilan o’zaro
murakkab munosabatda. Ovqat zarrachalari nafas yo’llariga o’tib ketmasligi
uchun yutish vaqtida nafas olmay turish zarur. Bu munosabatlar shu shartni
ta’minlaydi. Bundan tashqari, yutish vaqtida yurakning urishi tezlashadi.