Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Нутқ турлари 
Кишилар тилдан фикр баён қилиш қуроли сифатида фойдаланадилар. Улар ўз фикрларини овоз 
билан - эшиттириб баён қилишдан олдин у ҳақда ўйлаб оладилар. Бу ички нутқ ҳисобланади. Ички нутқ 
эшиттирилмаган ва ёзилмаган, «ўйланган» (фикрланган) нутқдир, бу нутқ фикрловчи кишининг ўзига 
қаратилади. Ташқи нутқ товушлар ёрдамида эшиттирилиб ёки график белгилар билан ёзилиб, бошқаларга 
қаратилган нутқдир. Ички ва ташқи нутқнинг физиологик табиати бир хил; фарқи - ташқи нутқда нутқ 
органларининг ҳаракати натижасида товуш чиқарилади ёки ёзиб баён этилади; ички нутқда нутқ 
органларининг ҳаракати товушсиз юзага келади. 
Ички нутқ материални тушуниш ва ёдда сақлашга ёрдам беради, ташқи нутқни ўстиришда бирдан-
бир зарурий восита ҳисобланади. ´йлаш, фикр юритиш ички нутқ асосида бўлади. Ички нутқ ўқувчини 
ташқи нутққа, жавобгарликни ҳис қилиб гапиришга ўргатади. Ички нутқ жараёнида ўйлаш ўқувчининг 
нутқи ва тафаккурининг ўсишида муҳим воситадир. 
Мактабда 
ўқувчиларнинг 
ташқи 
нутқигина 
эмас, 
балки 
ички 
нутқи 
ҳам 
ўстирилади. 
Болалар 
ичда 
ўқишга 
ўрганадилар 
ва 
ички 
нутқда 
материални 
ўзлаштирадилар, 
турли 
вазифаларни 
ўзлари 
ҳал қиладилар, асосийси - ўзларининг оғзаки ва ёзма фикрларини тайёрлаб оладилар. 
Фикрни ифодалаш усулига кўра нутқ оғзаки ва ёзма бўлади. Оғзаки нутқ ёзма нутқдан қуйидагича 
фарқланади: оғзаки нутқ товуш нутқи, ёзма нутқ эса график нутқдир. Оғзаки нутқда эшитиш сезгиси, ёзма 
нутқда эса кўриш ва мотор-ҳаракат (қўл ҳаракати) сезгиси асосий °рин тутади. Оғзаки нутқ ҳам, ёзма нутқ 
ҳам кишиларнинг ўзаро алоқа қуроли сифатида хизмат қилади, аммо оғзаки нутқ аниқ ҳаётий шароитда, 

---

бевосита алоқа жараёнида юзага келади; ёзма нутқдан бевосита, аниқ шароитдан ажратилган ҳолда ҳам, 
киши иштирокисиз ҳам фойдаланилади. 
Оғзаки нутқ кўпинча диалог тарзида, ёзма нутқ эса монолог тарзида бўлади. Ёзма нутқ логик 
изчилликка риоя қилган ҳолда, айрим тил шаклларини тушириб қолдирмай, ортиқча такрорга йўл қўймай 
баён қилишни талаб этади, шунинг учун ёзма нутқ анча мураккаб ва мавҳум ҳисобланади.